بقای صنعت ۲۰۰ ساله صابون‌پزی ابرکوه نیازمند حمایت

به گزارش یزدی نیوزرقیه مجرد پژوهشگر ابرکوهی در تحقیقات خود پیرامون صنایع‌دستی کهن شهرستان ابرکوه به معرفی یکی از تولیدات این شهرستان یعنی صابون سنتی که در اصطلاح قدیم مردم این شهر «صابون پی» گفته می‌شد، پرداخته است.

مجرد اظهار کرد: صابون پی ابرکوه با قدمتی بیش از ۲ قرن یکی از مرغوب‌ترین صابون‌های سنتی و طبیعی منطقه بوده که به‌عنوان سوغات این شهر به اقصی نقاط کشور صادر می‌شده است. این صابون که در تهیه آن از دنبه گوسفند و سود سوزآور استفاده می‌شود بدون هیچ‌گونه افزودنی شیمیایی و صنعتی در قدیم به‌عنوان یکی از شوینده‌های اصلی خانه‌های مردم مورداستفاده قرار می‌گرفت.

وی خاطرنشان کرد: صابون سنتی ابرکوه که در دو رنگ زرد و سفید تولید می‌شود، به علت طبیعی بودن و میزان اسید کنترل‌شده، حساسیت‌های پوستی را از بین برده و موجب تقویت پیاز موی سر نیز می‌شود. ضمن اینکه یکی از سنت‌های قدیمی مردم ابرکوه این بود که صابون مذکور را با پولک و مروارید تزئین کرده و در جهیزیه عروس قرار می‌دادند.

در ادامه این گزارش علی فلاح زاده یکی از استادکارهای تولید صابون سنتی ابرکوه، در گفتگو با خبرنگار فارس از نحوه تولید، فروش و تولیدکنندگان قدیمی این محصول توضیحاتی ارائه کرد.

فلاح زاده اظهار کرد: در گذشته تولید صابون یکی از مشاغل ابرکوه بود که بیشتر در خانه‌ها و بعضاً در کارگاه انجام می‌شد. تولید این محصول علاوه بر اینکه برای چندین خانواده اشتغال‌زایی می‌کرد، باعث می‌شد تا نیاز مردم شهرستان ابرکوه و بسیاری از شهرستان‌های اطراف، برآورده شده و سود حاصل از فروش آن به چرخه اقتصاد همان منطقه بازگردد.

وی ادامه داد: امروزه با تولید انواع مختلف و متنوع محصولات شوینده، از میزان تقاضا برای صابون سنتی و طبیعی به شدت کاسته شده و در همین شهرستان ابرکوه نیز تولید آن رفته‌رفته به‌صورت چشمگیری کاهش‌یافته است به‌طوری‌که تولیدکنندگان فعلی آن شاید ۲ یا ۳ نفر باشند.

این استادکار بابیان اینکه شغل خانوادگی‌شان تولید صابون سنتی بوده است، اذعان کرد: پدر من از سال ۱۳۳۰ به کار تولید صابون مشغول بود که در آن زمان افراد دیگری همچون محمد ابوالحسنی، زینل فلاح زاده، جعفر سلیمانی، حاج عباس زارع زاده، محمدابراهیم خانی، اسدالله اکرمی (که همگی فوت کرده‌اند) و حاج جعفر فلاح زاده نیز این کار را انجام می‌دادند.

فلاح زاده در رابطه با مواد اولیه صابون نامبرده، گفت: در تولید این محصول از روغن آب‌شده گاو یا گوسفند (پیه) به‌عنوان ماده اصلی، گیاه اُشنو (ماده‌ای قلیایی که بعدها سُودِ سوزآور جای آن را گرفت)، آب و گلبرگ‌های پودر شده گل‌های خوشبو برای معطر کردن صابون (برخی تولیدکنندگان از اسانس‌های خوشبو استفاده می‌کردند) استفاده می‌شود.

وی یادآور شد: مراحل تولید به‌این‌ترتیب بود که ابتدا پی را در پاتیل‌های بزرگ که مشعلی در زیر آن روشن بود (اوایل با استفاده از هیزم پاتیل داغ می‌شد) ریخته و منتظر می‌شدند که مواد اولیه به حالت مایع تبدیل شود. در ادامه و هنگامی که مواد به مرحله جوشیدن می‌رسید، کم‌کم آب، سود و مواد معطر به آن اضافه می‌شد.

تولیدکننده قدیمی صابون در ابرکوه، بابیان اینکه مواد موجود در پاتیل باید ۳ ساعت در معرض حرارت پخته شود، یادآور شد: در کنار پاتیل‌ها یک قالب مستطیلی معمولاً به ابعاد ۲ متر در یک متر و با ارتفاع ۳۰ سانتیمتر تعبیه‌شده بود که مواد ذوب‌شده صابون پس از اتمام مراحل پخت، با استفاده از یک سطل درون آن ریخته می‌شد؛ برای جلوگیری از خروج مواد مذاب از داخل قالب یک‌تخته به‌اندازه طول و ارتفاع قالب در مقابل آن قرار می‌گرفت.

فلاح زاده گفت: پس از گذشتن ۱۰ ساعت، مایع صابون به‌صورت جامد تبدیل‌شده و با ابزار مخصوص (معمولاً چاقوهای بزرگ) به شمش‌های بزرگ در ابعاد ۳۰ سانتیمتر در یک متر تقسیم می‌شوند. بعد از آن شمش‌های صابون را به محوطه بزرگی در فضای باز که از قبل در آن نایلون‌های بزرگ پهن کرده بودند، انتقال می‌دهند.

وی یادآور شد: سپس شمش‌های فوق به قطعه‌های کوچک ۱۰ در ۱۵ سانتیمتر تقسیم می‌شد که هر کدام از آن قطعه‌ها را یک «قُرص صابون» می‌نامیدند. قرص‌های صابون در ردیف‌های منظم بر روی همان نایلون‌ها، با فاصله مناسب چیده می‌شد که به علت قرار گرفتن در معرض هوا و نور آفتاب پس از گذشت ۲۰ روز کاملاً خشک شده و آماده فروش می‌شدند.

استادکار ابرکوهی ابراز کرد: صابون‌های خشک شده را جهت راهی کردن به بازار فروش در گونی‌های نخی که هر کدام گنجایش ۴۰ الی ۵۰ کیلو صابون را داشت قرار می‌دادند و با سوزن «جوال دوز» و نخ‌های پلاستیکی درب آن‌ها را می‌دوختند. خریداران صابون با حضور در محل تولید، محصول را خریداری کرده و به بازارهای مخصوص در خارج از شهر منتقل می‌کردند.

فلاح زاده تصریح کرد: پدرم روزانه ۲ سری صابون می‌پخت و این تعداد اغلب بستگی به بازار فروش داشت؛ لذا اگر از قبل صابونی مانده و به فروش نرسیده بود فقط روزانه یک سری تولید انجام می‌شد. ضمن اینکه در هر مرتبه ۵۰۰ کیلو صابون ‌تَر تولید می‌شد که وزن آن پس از خشک شدن به ۱۵۰ کیلو کاهش می‌یافت.

وی همچنین به تهیه نوعی صابون با عنوان «صابون برگردان» اشاره کرد و گفت: برخی مواقع پیِ لازم برای تهیه صابون از کشتارگاه‌ها تهیه می‌شد که بعضاً کاملاً سفید و تمیز نبود. به همین دلیل وقتی پی در یکی از پاتیل‌ها آب می‌شد، سود و آب هم به آن اضافه می‌شد در این حالت وقتی آب تَه نشین می‌شد، مواد صابون به سطح پاتیل می‌آمد و در این زمان صابون‌هایی که از پساب ها جدا شده بود، به درون پاتیل دیگر انتقال می‌دادند تا صابون کاملاً پخته شود. صابون حاصل از این روش کاملاً سفید، تمیز و بهداشتی بود که به آن صابون برگردان می‌گفتند.

تولیدکننده صابون سنتی در ابرکوه ادامه داد: صابون‌های آماده فروش توسط افرادی همچون حاج اسماعیل حجتی، سید محمدعلی هدایتی، حاج حسین آقا هدایتی و عباس فلاح زاده، از تولیدکننده ها خریداری می‌شد. خریداران صابون‌ها را به کاروانسرای صمدیان یا ابطحی‌ها واقع در استان یزد منتقل می‌کردند، سپس با موتور و دوچرخه آن را برای مغازه‌داران می‌بردند.

فلاح زاده افزود: صابون سنتی ابرکوه به شهرهای نیر، گاریزات، سخوید، تفت، اردکان، مهریز، بافق، یزد، کرمان، اصفهان، شیراز و … صادر می‌شد و مورد استقبال فراوان مردم قرار می‌گرفت.