شکوه آیین‌های عاشورایی یزد

معصومه زارع‌زاده‌/همشهری

یزد یکی از تاریخی ترین مناطق ایران است و بنا بر کاوش‎‎های باستان    شناسی، این منطقه قدمتی بیش از ۵ هزار سال دارد و قبل از این‌که زیستگاه مسلمانان باشد، محل سکونت اقوام و گروه‎  های مختلف آریایی بود که آنها نیز در یک داد و ستد فرهنگی، بسیاری از آداب و سنن خود را نسل به نسل و سینه به سینه به آیندگان سپرده‎‎اند. آداب و سننی که با تعصب بسیار تا به امروز حفظ شده است. از این نظر یزد را می‎‎توان یکی از مراکز مهم در داشتن آداب و سنن ملی و مذهبی متنوع و متعدد دانست.

آیین «پرسه‎‎زنی» برای تامین منابع عزاداری
یک پژوهشگر فرهنگ عامه یزد یکی از آیین‎های مذهبی در یزد به‌ویژه در ماه محرم را «پرسه‌زنی» عنوان می‎کند و می‎‎گوید: پرسه در فرهنگ لغت به معنی «پیرامون چیزی گردیدن» است که از این واژه مشتقاتی چون «پرستش» و «پرستار» نیز در فرهنگ واژگانی وجود دارد، اما پرسه از نظر اصطلاحی، جزو آیین    های عزاداری و سوگواری به شمار می‎رود و اغلب در مراسم عزاداری سالار شهیدان اجرا می‎‎شود.
«صدیقه رمضانخانی» با بیان این‌که مراسم «پرسه‌زنی» در ماه محرم معمولا  یکی از منابع تامین هزینه‎‎های سوگواری محسوب می‌‌شود، در مورد نحوه برگزاری این سنت کهن، اظهار می‎‎کند: در دهه اول ماه محرم، به‌ویژه صبح روز نهم محرم (تاسوعا)، گروه پرسه  زن که شامل چند تن از بزرگان و خادمان حسینی هستند به صورت هیات‎‎هایی منظم به در منازل می‌روند و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع) و یاران ایشان، درخواست کمک‌های نقدی و غیرنقدی برای اجرای مراسم محرم و ایام عزا می کنند.
وی ادامه می‎‎دهد: معمولا گروه پرسه‌زن با خود اشخاصی را به همراه دارند که هر کدام مسئولیتی را بر عهده دارد؛ به‌طوری‌که یکی علم بر دوش، پیشاپیش گروه حرکت می‎‎کند و دیگری به‌عنوان رهبر گروه که معمولا نیز از سادات است و دیگری با خورجینی که در دست دارد، هیات را همراهی می    کند. البته در گذشته خورجین را روی مرکبی می‎‎گذاشتند و هیات را همراهی می    کردند، یکی سنج می‎کوبد و دیگری نوحه می‎‎خواند.
رمضانخانی اظهار می‎‎کند: هنگامی ‌که گروه به در خانه‎‎ای می‎‎رسد، از میان جمعیت کسی که به علم انساب آشنایی دارد، تبار صاحبخانه را بر‌می‎‎شمارد و برای رفتگان، طلب مغفرت می    کند و پس از تلاوت حمد و سوره، صاحبخانه که به استقبال آمده است، مقداری گندم یا جو یا کله قندی پیشکش می    کند و جمعیت از آنجا به خانه بعدی حرکت می‎‎کند.
وی می‌‌افزاید: هرگاه جمعیت به خانه تازه دامادی می‌‌رسد، صاحبخانه علاوه‌بر دادن پیشکش، از گروه با شربت پذیرایی می‎کند و چون گروه به خانه    ای وارد می‎‎شوند که صاحبخانه یا یکی از افراد آن به‌تازگی درگذشته است، «حسین حسین» می    گویند.
وی عنوان می‎‎کند: البته مراسم «پرسه‌زنی» در زمان نخل    برداری نیز در برخی محلات شهر از‌جمله «خرمشاه» برگزار می    شود؛ به‌این‌ترتیب که عزاداران نخل کوچک حسینیه را که در دل محله است در روز عاشورای حسینی بر دوش می‌گذارند و آن را از حسینیه داخل محله به حسینیه بزرگ محله حرکت می    دهند که در جریان این مراسم مردم نیز از محلات گوناگون به جمع می‌پیوندند و حرکت گروه نخل    بردار را با شکوه  ‎تر و برخی نیز با دادن هدایا و قربانی گوسفند، به هزینه مراسم کمک می‎‎کنند.

آماده کردن مجلس عزا و آیین پوش کشیدن
این پژوهشگر فرهنگ عامه می‎‎گوید: چند روز مانده به برپایی مراسم محرم، علامت‎‎های سه گوش قرمز، سیاه و سفید نصب می‌شود و در کوی و برزن و بر در و دیوار مجالس عزا اعم از مسجد، منزل، حسینیه و تکایا، خبر از تعزیه حسینی می    دهند و فرش و قالیچه‎‎های نذری در سراسر مجلس گسترده می    شود و عاشقان و دوستداران حسینی با علاقه فراوان، نظافت خانه حسینی را آغاز می    کنند.
وی ادامه می‎‎دهد: لوازم دیگر روضه    خوانی از جمله لوازم پذیرایی، منبر، وسایل گرمازا و سرمازا و نیز لوازم روشنایی و سوخت نیز به متولیان مجلس تقدیم می‌‌شود.
وی در این باره اظهار می‎‎کند: در گذشته که مراسم عزاداری در فصول سرد سال برگزار می‎‎شد، برای گرمی‌مجلس و سوخت سماور، منقل و گاه برای آشپزی در روز عاشورا، روستاییان از آبادی    های اطراف باری از هیزم بر دوش ستوران خود می    کردند و تحفه ناچیز خود را از مسافت  های طولانی به مجلس عزای امام حسین(ع) می‎آوردند.
وی اضافه می    کند: در میان همه تجهیزات که برای برگزاری هرچه بهتر مجلس عزای حسینی تدارک دیده می‎‎شد، هیچ کدام ابهت و شورآفرینی «پوش» را نداشت؛ چراکه در قدیم، «پوش کشیدن» یا به قول عامه «پوش بالا کردن»، یکی از مهم‌ترین تمهیدات برای روضه    خوانی بود که هنوز در برخی مجالس عزا ادامه دارد.
وی می‎‎گوید: پوش پارچه‎‎ای محکم با الیاف و مزین به نقوش و تصاویری از واقعه کربلا و نمادی از خیمه‎‎گاه حسینی است که بر سقف منازل و حسینیه ها برپا می    شود تا عزاداران در محیطی به دور از هیاهوی روزمره، مصون از گرما و تابش شدید آفتاب کویر یا سرمای زمستان، مجلس عزای حسینی را برپا کنند.
وی با اشاره به مشارکت دوستداران امام‌حسین(ع) به‌ویژه جوانان قوی‌بنیه و نیرومند در آیین پوش‌کشیدن، تصریح می‎‎کند: کار کشیدن پوش به اندازه    ای دشوار و گاهی خطرناک است که اغلب با قربانی کردن گوسفند یا پرداخت صدقه همراه است و به محض برپا شدن خیمه حسینی، متولی یا پیشکسوت مجلس با نقل و شربت کام‎‎ها را شیرین و در حق برپا کنندگان پوش، دعا می‎کند.

آداب روضه‎‎خوانی در گذشته
رمضانخانی می‎گوید: در گذشته، اغلب افراد متمول مراسم روضه‎‎خوانی را در منزل خود برگزار می‎‎کردند.
به گفته وی، روحانیون و خطبا بعد از مراسم چاووشی‎خوانی یا پامنبری بر بالای منبر می‌روند و بعد از صلوات بلند و غرای مستمعین، یکی از وقایع کربلا را که بیشتر با همان روز تطبیق داشت، می‎خوانند.
رمضانخانی با بیان این‌که کودکان خردسال چند ساعت زودتر از موعد روضه بر پشت‌بام منازل و حسینیه‎‎ها برای مادران خود جا می    گرفتند، اضافه می‎‎کند: کوزه‎‎های آب از سوی سقاها با آب آب‎انبارها پر می    شد و در سبودان‎‎های کنار حوض ریخته می‎‎شد تا عزاداران از آب گوارای آن بنوشند.
وی ادامه می‎‎دهد: گاه زنان نذر می‎‎کردند و مقدار پولی به سقا می    دادند تا مشک‎‎ها را پر از آب کند و به مجالس عزا ببرد یا اینکه در سقاخانه‎ها برزید. مستمعین نه‌تنها با آب خنک آب‎‎انبارها که با چای قند پهلو که در تال‎‎های مسی بزرگ گذاشته می    شد و قهوه، سیگار و قلیان و در روز عاشورا نیز با حلوا و آش گندم پذیرایی می‎‎شدند.

   حال و هوای متفاوت ایام محرم و روز عاشورا
این پژوهشگر فرهنگ عامه یزد بیان می  کند: مراسم روضه‎‎خوانی معمولا در تمام سال و به مناسبت‎‎های مختلف در یزد برگزار می‎‎شود، اما رونق مراسم روضه    خوانی اغلب در ماه‌های محرم و صفر بیشتر از دیگر روزهای سال است.
«صدیقه رمضانخانی» می‎‎گوید: روز عاشورا حال و هوای مجالس روضه‎خوانی یزد به شدت تغییر می‎‎کند، به‌طوری‌که مجلس حسینی مملو از زن و مرد و کودکانی می‎‎شود که بر صفه ها، پشت  بام‎‎ها و گاه بر معابر می    نشینند و آماده شنیدن حوادث کربلا و مرثیه‎سرایی    های اهل منبر می    شوند.