یزد، دروازه جنوب شرق ایران

مسعود طوفان

جنوب شرق کشور ظرفیت تازه و دست نخورده ای دارد که نگاههای ملی را متوجه خود کرده است دولت می کوشد تا با بارور نمودن ظرفیت ها در این منطقه و جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی ضمن تعادل بخشی به پهنه توسعه ای کشور و سوق دادن جمعیت، فرصت های تازه شغلی و زمینه های کسب و کارهای جدید را در این منطقه فراهم نماید .

این تغیر درنگرش ملی فرصت های تازه ای را برای استان یزد فراهم نموده است . این یادداشت می کوشد نشان دهد پیوند های یزد با جنوب شرق کشور بیشتر از آن چیزی است که در ابتدا تصور می شود، به نظر می رسد منطقه بندی استانها در آینده سهم عمده ای در تعیین جهت گیری های توسعه و بهره مند شدن از ظرفیت های ملی و زیرساخت ها خواهد داشت . جایگاهی که استان یزد در این منطقه بندی به خود اختصاص می دهد می تواند جهت گیری آینده این استان را ترسیم نماید . به نظر می رسد انتخاب منطقه جنوب شرق شامل استانهای کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان و اتصال مناسب بین آنها گزینه معنادار و مناسبی برای جهت گیری آتی استان باشد .

منطقه گرایی جدید

با طرح منطقه گرایی جدید اولین سوالی که پرسیده می شود این است که منطقه گرایی جدید در مقابل کدام منطقه مطرح است و یا به عبارتی منطقه قبلی کدام بوده است که الان می خواهیم از نوع جدیدش صحبت کنیم .

شاید بتوان گفت منطقه گرایی که عموما با انتقال آب در دهه ۶۰ از سرشاخه های زاینده رود مورد توجه قرار می گیرد و یزد را در کنار استانهای اصفهان و چهارمحال بختیاری قرار می دهد که مجددا با بحث انتقال آب از سرشاخه های کارون، استان خوزستان نیز تا اندازه ای به بخشی ازین منطقه گرایی اضافه می گردد . در دهه ۶۰ به بعد با اعزام سیل دانشجویان یزدی به اصفهان عملا حرکت در این مسیر تقویت می شود؛ اما این مبادلات هیچگاه به برقراری ارتباط های عمیق و پایدار منجر نشده است . یزد و اصفهان در یک بلوک آموزشی قرارداشته اند اما این ارتباط هیچگاه منجر به ایجاد بلوک اقتصادی و حتی اجتماعی و روانی مستحکم نشده است . این امر در استان چهار محال و بختیاری کمتر بوده که به نظر می رسد مهمترین دلیل آن دور شدن از تجانس های فرهنگی و هم پیوندی های قومی است . واقعیت این است که اتصال های برقرار شده در بلوک قبلی به مرکزیت اصفهان صورت گرفته و عموما جریان های سرمایه را به این نقطه متصل نموده است به عبارت دیگر در منطقه یندی قدیم انگار اصفهان در مرکز و سایر استانها در حاشیه قرار گرفته اند.

جایگاه یزد در جنوب شرق

ظرفیت های منطقه ای یزد، این استان را به یکی از قطب های مهم اقتصادی و خدماتی مبدل نموده است . یزد در حال حاضرقطب خدمات برتر نظیر خدمات مهندسی برتر، مشاوره، خدمات پزشکی و درمانی در منطقه شرق و جنوب شرق کشور است .

در حوزه ترانزیتی موقعیت این استان به عنوان چهار راه ریلی و جاده ای و نیز احداث بندر خشک به عنوان بارانداز مرکزی کشور حائز اهمیت است . یزد بلحاظ گمرکی دروازه ورود و خروج بار از شرق و جنوب شرق به سایر نقاط کشور می باشد . از دیرباز حضورکشاورزان یزدی در استان کرمان و نیز حضور یزدی ها در بخش تجارت و بازرگانی در هرمزگان و سیستان و بلوچستان از پس زمینه های تاریخی محسوب می شود .

در دراز مدت انتقال آب از دریای عمان (خلیج فارس) درمسیری که امن و فارغ از تنش های منطقه ای و معضلات اجتماعی و سیاسی باشد؛ همین مسیر خواهد بود . تولیدات صنایع فولاد استان می تواند در این منطقه علی الخصوص شمال هرمزگان منتقل و مصرف شود، همین منطقه هست که زمینه تجارت و بازرگانی استان را از طریق آب های آزاد تامین می نماید، منطقه جنوب شرق قطب اصلی معدن کشور محسوب می شود و این منابع سرشار معدنی زمینه همگرایی بیشتر را برای ایجاد صنایع تکمیلی فراهم خواهد نمود .

ظرفیت های بندرگاهی در استانهای های هرمزگان و سیستان و بلوچستان برای استان یزد زمینه مناسب صادرات و واردات را فراهم نموده است، البته آنچه در این میان مهم است قرارگرفتن استانهای کرمان و یزد در مسیر ترانزیتی شمال – جنوب کشور است که در همین رابطه یزد بواسطه مرکزیت لازم می تواند شریک خوبی به شمار رود . در سالهای کنونی یزد به قطب درمان جنوب شرق کشور مبدل شده که این امر هرچند فرصت های محدودی را برای استان به همراه آورده اما با ساماندهی و بازنگری مناسب می تواند زمینه مناسب خدمات درمانی را بین این استانها فراهم کند . استفاده از هواپیماهای کوتاه برد برای اتصال فرودگاههای هرمزگان- کرمان – چابهار – زاهدان و یزد باعث ایجاد زیرساخت های لازم برای اتصال هوایی این منطقه خواهد گردید . اتصال ریلی این مناطق بخصوص برای جابجایی مسافر و راه اندازی قطارهای محلی حائز اهمیت خواهد بود .

مرکز -پیرامون

در نگاه مرکز – پیرامونی نگاه استان یزد به مرکز (تهران) با توجه به تمرکز امکانات و نیز تصمیم گیری ها ضروری است؛ اما موضوع مهم این است که طی دهه های گذشته اعمال سیاست های از مرکز در همه حال به سود استانها نبوده است . در حال حاضر استان یزد به استانی مهاجرپذیر مبدل شده که تاوان کمبود ایجاد شغل در سایر استانها را می پردازد . پیشرفت و پایین بودن نرخ خدمات بهداشتی و درمانی در این استان منجر به تبدیل یزد به قطب درمان منطقه شده اما بررسی ها نشان می دهد روند کنونی سود اقتصادی چندانی را نصیب استان نکرده است .

توجه به منابع و ظرفیت های موجود در فلات مرکزی ایران نشان می دهد توسعه صرفا بر اساس همین منابع شکل گرفته و اگر قرار است اتفاق توسعه دیگری بیافتند باید مبتنی بر همین منابع و ظرفیت های طبیعی باشد ازین رو رفتن به سمت الگوههایی نظیر آنچه در کلام شهر ها اتفاق می افتد مبتنی بر ظرفیت های موجود در منطقه ما نیست .

نگاه به درون

بعد از معرفی و ثبت بافت تاریخی یزد بعنوان میراث فرهنگی جهانی نگاه به درون و تمرکزگرایی اهمیت مضاعفی یافته است . بطور کلی یزد بواسطه قرارگرفتن در حاشیه کویر مرکزی ایران و دور بودن نسبی از مراکز جمعیتی و تحولات سیاسی و اجتماعی سر به درون داشته است، یزد و یزدی همواره روی پای خود ایستاده و به دستها و سرمایه های خود متکی بوده و به آن قناعت کرده است . یزد مجددا نیازمند بازشناسی سرمایه های خود و برنامه ریزی متمرکز از درون هست . استان یزد با استفاده از سرمایه های فرهنگی، انسانی و نمادین خود می بایستی در برنامه ریزی ها مستقل تر و متناسب با سرمایه های خود رفتار نماید .

این امر مستلزم ان است که یزد در چانه زنی های خود در سطح ملی خود به میزان بیشتری خواستار تمرکزدایی در برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها باشد . این ایده هرچند مخالفانی دارد اما یک نگاه اجمالی نشان می دهد همه استانها و حتی سیاستگذاری های کلان نیز به این سو در حال حرکت هستند . تاکید به درون و بازگشت به برنامه ریزی های تمرکزگرا، سیاستی است که توسط سایر استانها نیز در حال پیگیری است و نتایج آنرا در تبریز، اصفهان و کرمان شاهد هستیم.

سرنوشت گردشگری

 مثلث گردشگری یزد – اصفهان – شیراز به خودی خود و فی نفسه یک چرخه نسبتا مستقل می باشد از این رو چرخش نگاه توسعه ای استان به جنوب شرق، بر روی برنامه ریزی های بلند مدت استان برای توسعه گردشگری تاثیری نخواهد گذاشت .

بافت تاریخی یزد به عنوان یک مجموعه ارزشمند ظرفیت مهمی در جذب گردشگر محسوب می شود که در منطقه شرق و جنوب شرق ایران بی نظیر است . ثبت بافت تاریخی یزد در یونسکو وزن یزد را در گردشگری افزایش داده و کسب یک امتیاز فوق العاده برای استان است . در همین رابطه یزد می تواند برنامه ریزی هایی را برای نقطه عزیمت گردشگری به منطقه جنوب شرق تدارک ببیند که کویر و جاذبه های آن ظرفیت راهبردی و مهمی در این زمینه محسوب می شود .

موضوع آب

آب به عنوان یکی از مهمترین محورهای توسعه استان به شمار می رود . بحران آب در سالهای پیش رو ضرورت تامین مطمئن و پایدار منابع آبی استان را دوچندان نموده است . معطوف شدن نگاه استان به تامین آب از خلیج فارس و دریای عمان در همین راستا ارزیابی می شود . کشمکش های فزاینده بر سر خط انتقال آب از سرشاخه های کارون نشان دهنده وضعیت ناپایدار موجود در این زمینه است. این درحالی است که خط دوم انتقال آب از بهشت آباد نیز مصوب شده و ضرورت تاسیس آن بیش از پیش وجود دارد اما ملاحظات مختلف نشان میدهد شرایط کنونی با دهه ۶۰ بسیار متفاوت است . واقعه شکستن خط لوله فقط یک حادثه نیست بلکه یک نشانه محسوب می شود .

آب بعنوان یکی از استراتژیک ترین موضوعات استان در این زمینه مهم و سرنوشت ساز است که به نظر می رسد مسیر تامین بلند مدت و پایدار آن نه از منابع موجود فعلی بلکه از جنوب و جنوب شرق کشور تامین خواهد شد. فقط همین دلیل کافی است تا استان یزد لازم دریچه های تازه ای را به جنوب باز کند . یک نگرانی بزرگ دیگر پدیده تغییرات اقلیمی و تحت تاثیر قرار گرفتن نیمه جنوبی ایران در دهه های پیش روست که می توند تبعات سهمگین اقلیمی و اجتماعی بدنبال داشته باشد .

بازی برد- برد

همگرایی منطقه ای در جنوب شرق کشور برای همه بازیگران آن یک بازی برد- برد محسوب می شود . یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان جدای ازینکه از دیرباز روابط پایدار اجتماعی و اقتصادی را دنبال نموده اند در ارتباط تاریخی از همدیگر منتفع شده اند. حضور یزد و یزدی در هرجای ایران نشانه آبادی و رونق بوده است، مردم یزد دیگران را نیز در سود و منفعت خود شریک کرده و نتیجه سود و زیان هرچه بوده، جمعی بوده است . مواجهه با مشکلات مشترک نظیر معضلات زیست محیطی و بیابانزایی و کمبود آب، ضرورت نگاه منطقه ای به حل این مشکلات را افزایش داده و قطعا راهبردهای مشترک می تواند به حل این مشکلات در قالب معضلات مناطق کویری کمک نماید .

در تقسیم کار ملی نگاه به استان های معدنی جنوب شرق نبایستی صرفا معدنی و جوار معدنی باشد . دور شدن این استانها و بخصوص یزد از استقرار صنایع با فناوری های نوین زنگ خطر را برای همه بصدا درخواهد آورد . خدمات برتر، رشد علمی و پرداختن به فناوری های نوین و ورود تکنولوژی سطح بالا، کم آبخواه و پر بازده از پیشران های اساسی برای توسعه آینده محسوب خواهد شد . جهت گیری برای رشد علمی و صدور فناوری در قالب شتاب به رشد پارک ها، مناطق ویژه علم و فناوری و زیرساخت های فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی حائز اهمیت ویزه است .

یزد پایدار

به نظر می رسد استان یزد در یک برهه استراتزیک قرار رفته است که هر گونه تصمیم گیری می تواند سرنوشت آتی استان را تحت تاثیر قرار دهد . وضعیت کنونی نتیجه چند دهه برنامه ریزی توسعه توسط معماران توسعه استان است و آنچه در آینده اتفاق خواهد افتاد اکنون پی ریزی می شود . آنچه مسلم اینکه استان یزد در نگاه آینده نگرانه خود نیازمند تجدید نظر در عمق نگاه خود با توجه به تحولات و رویکردهای مختلف خواهد بود . استان یزد می تواند و بایستی با توجه به ظرفیت های خود دست به ابتکارات و نوآوری هایی در برنامه ریزی و توسعه خود بزند. همه سررشته های پیشرفت به هم پیوسته اند و آنچه آنها را به هم گره می زند تصمیم های مدیریتی بخردانه و جمعی برای اتصال این منطقه خواهد بود .