ماشین زمانی به نام میبد

نگین فتوت‌/iهمشهری

بشر سال‌ها سودای سفر در زمان را داشته است؛ رفتن به آینده و یا بازگشتن به گذشته. این رویا همان قدر جدی پیگیری شد که رویای پرواز. در واقع این خیال‌پردازی خاستگاه روشنی دارد. انسان می‌خواهد تمام قله‌های ممکن را فتح کند و به غیرممکن‌ها دست یابد. ساخت فیلم‌های سینمایی در مورد گذشته پاسخی است به نیاز بشر برای تجربه دنیای باستان. اما فیلم نمی‌تواند به طور کامل ما را راضی کند. ما می‌خواهیم در همان کوچه‌ها قدم بزنیم و فضای کامل دنیای گذشته را با تمام وجود درک کنیم. دقیقا به همین دلیل است که مردم مسافت‌های طولانی را برای دیدن آثار باستانی طی می‌کنند و آثار باستانی جایگاه ویژه‌ای در جذب جهانگرد دارند. ادعا می‌کنیم که یکی از بهترین مقصدها برای سفر به گذشته «میبد» است. شاید تخت جمشید و اهرام مصر خیلی قدیمی باشند، اما آن آثار حالا مسکونی نیستند. اما در میبد یک زندگی کامل با فرهنگی عمیق و کهن در جریان است که به طور کامل می‌تواند ما را با دنیای خالص گذشته آشنا کند. با این استدلال میبد می‌تواند از مهم‌ترین قطب‌های گردشگری ایران باشد. به‌خصوص برای مسافران خارجی که از شهرهایی بزرگ و شلوغ، پر از دود و آهن و سیمان راهی سفر به گذشته می‌شوند. این پیش‌بینی آن‌قدرها هم دور از ذهن نیست. همین حالا میبد در جهان معروف شده است و روز به روز به این شهرت اضافه می‌شود. اما لازم است ما نیز با شناخت این شهر به فرایند شهرت میبد سرعت ببخشیم.

شرایط گذشته میبد
اگر قرار است تمام تخیلمان را معطوف گذشته کنیم، بهتر است ابتدا درک درستی از وضعیت طبیعی این شهر داشته باشیم. مثلاً شاید از خود بپرسید چرا مادها گرمای کشنده جنوب و مرکز ایران را به هوای معتدل شمالی ترجیح می‌دادند در حالی که هیچ وسیله خنک کننده‌ای نداشتند؟ پاسخ ساده است. هوای این منطقه آن قدرها گرم نبود. در واقع برای نخستین یکجانشین‌ها، برقراری تعادل میان مناطق آبی و گرما بسیار اهمیت داشت. به عنوان مثال دمای هوای عمومی زمین در ۱۰ هزار سال گذشته آن قدر سرد بود که زندگی در خارج از غارها را غیرممکن می‌کرد و میبد یکی از نقاط ایده‌آل جهان گذشته بود. این شهر در کنار دریاچه بسیار بزرگی قرار داشت که به نام دریاچه ساوه شناخته می‌شود. به احتمال زیاد این منطقه آب‌وهوایی داشته که امروز به آن آب‌وهوای مدیترانه‌ای می‌گویند. در طرف دیگر دریاچه شهرهای باستانی ری و ساوه قرار داشتند.

تاریخ میبد
بافت میبد کهن و سنتی است و حضور در این شهر به طور کامل احساس سفر به گذشته‌ای رویایی را به مسافران منتقل می‌کند. با این حال حقیقت ماجرا آن است که کارهای اساسی و گسترده در زمینه باستان شناسی، آن طور که شایسته است در میبد انجام نشده است. بیشتر ادعاهای تاریخی مبنایی روایی و شفاهی دارند که بسیاری از آنها نیز درست نیستند. شواهدی دال بر یکجا نشینی حدود ۱۴ هزار سال پیش در منطقه میبد کنونی به دست آمده است اما این سکونت بشر شکل شهرنشینی نداشته است. همچنین سابقه شهرنشینی در میبد را به ۷ هزار سال پیش نسبت می‌دهند. اگر این ادعا به طور کامل اثبات شود باید میبد را در فهرست قدیمی‌ترین شهرهای جهان قرار داد. فقط ۳ شهر دمشق و حلب در سوریه و الحیرا در فلسطین بیش از ۷ هزار سال قدمت دارند و قدیمی‌ترین شهر ایران یعنی شهر ری دارای قدمتی ۶ هزار‌ساله است. اگر میبد چهارمین شهر قدیمی‌ جهان و قدیمی‌ترین شهر ایران باشد ماجرای گردشگری در این شهر بسیار متفاوت خواهد بود.

بنیان شهر
به دلیل انجام نگرفتن کارهای تحقیقاتی علمی و معتبر، روایات افسانه‌ای زیادی را به میبد نسبت داده‌اند. از جمله این روایت‌ها نسبت دادن بنای میبد به کیومرث، پادشاه پیشدادی است. نخست آن که شخصی به نام کیومرث در تاریخ ایران وجود خارجی ندارد و سلسله افسانه‌ای پیشدادی به دلیل نبود تاریخ معتبر و مدون به طور شفاهی و خیالی خلق شد. کیومرث در شاهنامه اولین کسی است که در ایران پادشاهی می‌کند و حکومت او ۳۰ سال طول می‌کشد. قدیمی‌ترین اسنادی که از حکومت در ایران در دست است به کم‌تر از ۴ هزار سال پیش می‌رسد و نام قدیمی‌ترین شاهان ایران در حماسه گیل‌گمش به ۴۷۰۰ سال قبل باز می‌گردد. برخی دیگر شهر را به سلسله ساسانیان و شخصی به نام میبدر نسبت داده‌اند. با توجه به قدمت ۱۸۰۰ ساله ساسانیان، این داستان را نمی‌شود با قدمت ۷ هزار ساله شهر در کنار هم گذاشت. توجه کنید که فاصله گیل گمش تا ساسانیان بسیار بیشتر از فاصله تخت جمشید با ماست. به نظر می‌رسد راویان این افسانه‌ها به هیچ عنوان مراعات اعداد را نمی‌کنند. با این وجود سکه‌های ساسانی کشف‌شده در میبد نشان از اهمیت این شهر در تاریخ باستانی ایران دارد. از طرف دیگر شاهدی محکم وجود دارد که قدمت میبد پیش از حکومت ساسانیان را نشان بدهد و آن هم قلعه تاریخی شهر میبد است.

نارین قلعه
چند سطر گفتن از نارین قلعه بسیار کم است و صحبت از این قلعه نه یک مقاله مجزا بلکه به یک کتاب نیاز دارد. این که نام اصلی نارین را نارنج خوانده‌اند درست نیست و به نظر می‌آید به مرور این نام در گویش محلی پیدا شده باشد. همچنین کسانی که نارین را به معنای آتشین خوانده‌اند و این نام را به آتشکده ربط داده‌اند نیز توجه نداشته‌اند که نار به معنای آتش واژه‌ای عربی است و پیش از اسلام کسی آتشکده را نارین نمی‌خواند. همچنین نارین به معنای جن و پری نیز ریشه عربی دارد. معنا کردن نارین به معنای مخزن گنج نیز خالی از اشکال نیست؛ چرا که این واژه ریشه مغولی دارد و اگر این معنا را بپذیریم باید به دنبال نام قلعه پیش از سلطنت مغول بگردیم. معنای تابان، روشن، آراسته و زیبا شاید بیش از بقیه نظریات به قلعه بیاید. اما به احتمال زیاد نام نخست قلعه چیز دیگری بوده است.

قدمت نارین قلعه
نارین قلعه را بنایی ۷ هزار ساله می‌نامند که به نظر کمی اغراق‌آمیز می‌آید. تردیدی نیست که قلعه بنایی پیش اسلامی است و در حال حاضر می‌شود لایه‌های مختلف تاریخی شامل لایه‌های مادی، هخامنشی و ساسانی را در نارین قلعه مشاهده کرد که به اندازه کافی اعجاب‌آور است و نارین قلعه را در فهرست قدیمی‌ترین دژهای ایرانی قرار می‌دهد. بناهای پیش اسلامی مشابه نارین قلعه کاربرد نظامی دولتی داشته‌اند. با این وجود کم‌تر می‌شود آثار مادی را در قلعه مشاهده کرد و بیشتر لایه‌ها (درست مانند باروی ری تهران) بعدها ترمیم و یا به قلعه اضافه شدند. بخش بیشتر قلعه حالا قدمتی ۲ هزار‌ساله دارد. این بنا بیشتر از خشت به علاوه ساروج ساخته شده است و حالا در خطر تخریب قرار دارد و به خصوص در لایه‌های بیرونی به شدت محتاج مرمت است. نارین قلعه بر خلاف شهر شوش بنایی ۳ طبقه است. برخی محققان معتقدند که طبقه زیرین متعلق به عوام بود و طبقه بالا کاربرد نظامی داشت و اعیان در بین این دو طبقه در امان بودند.

کاروانسراهای میبد
میبد یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران در مسیر تجاری بود. به همین دلیل مجموعه‌ای کامل از کاروانسراها را در خود جای داد. بسیاری از کاروانسراهای کهن میبد از بین رفته‌اند اما هنوز کاروانسراهای سالم و قابل بازدید در این شهرستان به چشم می‌خورند. یکی از دیگر از نکات قابل توجه در میبد وجود قنات‌ها و آب‌انبارهایی است که برای کاروانیان نقشی حیاتی داشتند. همچنین موقعیت ویژه‌ میبد باعث شده بود که چاپارخانه‌هایی در میبد به چشم بخورند.

   میبد؛ شهر بزرگان
‌اغراق نیست اگر میبد را شهر شعرا و بزرگان بنامیم. شاید معروف‌ترین چهره میبد «ابوالفضل رشیدالدین میبدی» نگارنده کتاب بی‌مانند کشف‌الاسرار و عده‌الابرار باشد. قاضی میرحسین میبدی نیز از دیگر چهره‌های سرشناس ایران، عارف و شاعری در قرن هشتم بود. معین یزدی پدر قاضی میرحسین و نگارنده کتاب مشهور تاریخ معین نیز دستی در شعر داشت. ادایی یزدی از علما و ادیبان شهر میبد است که از او اشعاری نغز به جا مانده است. این فهرست را می‌شود بسیار بیشتر از این گسترش داد. اما آنچه اهمیت دارد ذره‌ذره خاک میبد به عنوان یادگاری کهن است که در آینده می‌تواند نقشی بسیار مهم در صنعت گردشگری و اقتصاد نه تنها استان یزد بلکه کشور ایران بازی کند. حفظ و نگهداری این میراث با ارزش و نیز شناخت و تلاش برای گسترش شهرت آن وظیفه‌ای است که اینک بر دوش همه ماست.