مسجد ملااسماعیل یزد؛ بنایی به قدمت ۲۱۶ سال

 مسجد ملااسماعیل در سال ۱۲۲۲ ق توسط یکی از علمای یزدی به نام آخوند ملااسماعیل عقدایی در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار ساخته شد که مشتمل برمسجد و مدرسه می باشد.

 این مسجد دارای شبستان با سی دو ستون و گنبدی وسیع است که قطر دهانه ان ۷۵/۱۵ متر می رسد و تقریبا با دهانه ی ایوان یکی است. سردر ورودی با شبستان بزرگ گنبد دار دو طنبی قرینه ستون دار است. ایوان بلند و گنبد دو پوشش آن با مقرنس کاری آجری که تلفیق آجر با کاشی به صورت مقرنس زیبایی و با شکوه این بنا جلوه خاصی بخشیده است.

این مسجد از آجر و خشت خام با ملات گل و گچ ساخته شده و از تزئینات ظریف کاشیکاری به دور است ولی تزئینات سدرها بیشتر با آجر انجام شده و تنها شبکه های کاشیکاری غرفه ها و کتیبه دور گنبد که مربوط به دوران متاخر می باشد. این مسجد به سبب ایوان وسیع و طنبی های ستون دار و شبستان غربی زمستانی که دارای ۳۲عدد ستون با دهنه وسیع است و ایوان گنبد دار دقیقا۱۷.۷۵ متر است از همان زمان ساخت زبانزد عام و خاص بود. سردر بلند با مقرنس کاری آجری در مسجد دارای شکوه خاصی می باشد.

گنبد دوپوشه پیازی شکل حوض خانه وسیع ستون دار با درهای اُرسی نقش بندی شده و صفه های قرینه سازی شده صحن مسجد و غلام گردشی های آن زیبایی خاص به آن بخشیده است که می توان آن را از شاهکارهای معماری ایران در سده ی سیزدهم هجری دانست.

سردر بلند یا مقرنس کاری آجری، گنبد دو پوسته ی پیازی شکل حوض خانه ی وسیع ستون دار با درهای اُرسی نقش بندی شده و صفه های قرینه سازی شده ی صحن مسجد و سنگ مکتوب در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی ، با مطالبی به خط نستعلیق و سنگ لوحه های مختلف ، زیبایی خاصی به آن بخشیده که می توان آن را تحولی در معماری ایران در دوره ی قاجار دانست.

جنب مسجد، مدفن یا بقعه بانی قرار گرفته که در آن کتیبه ای بسیار زیبا به خط نسخ بر دیوار نقش بسته است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این مسجد به عنوان میعادگاه نماز جمعه در نظر گرفته شد و فضای آن نیز گسترش یافت.

چهارمین شهید محراب، آیت الله صدوقی در سال ۱۳۶۱ در این مسجد به شهادت رسید.