واکاوی بحران آب در یزد

محمود رضا رحمانی
استان یزد امسال بعنوان کم بارش ترین استان کشور معرفی شد اما به دلایلی و از جمله مهاجرت زیاد جمعیت، بحران کم آبی آن کمتر دیده شد و به نوعی پنهان ماند.کاهش آب سفره های زیرزمینی ، تغییر رنگ و بو و طعم آب ، برخی بیماری های ناپیدا و آبرسانی با تانکر به روستاها کمترین آثار این بحران در مرکز ایران بوده که البته در برخی استان های همجوار همچون کرمان و اصفهان نیز بخشی از آنها دیده می شود.
توجه به برخی نکات مهم در این زمینه ضروری است تا بخشی از دلایل این کم آبی را در طول چند دهه اخیر ارزیابی کنیم.
افزایش ۳۰برابری سدها در مقابل افزایش دو برابری جمعیت ایران ، مصرف ۳ برابری آب در تولیدات کشاورزی به نسبت میانگین جهانی ، افزایش مجوز به چاههای غیرمجاز در دوره های قبل ، افزایش واحدهای صنعتی که مصرف آب زیاد دارند همچون فولاد و کاشی در استان های مرکزی همچون یزد و مدیریت نکردن مصرف از سوی مردم مهمترین دلایل کاهش موجودی آب کشور عنوان می شود.
گفته می شود بیش از ۹۰درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می شود در حالی که بازدهی (راندمان) آبیاری بسیار پایین است و این یعنی تنها کمتر از ۱۰درصد آب کشور در سایر بخش ها مصرف می شود.
شرایط استان یزد با توجه به کاهش بارندگی ها در مرکز ایران ، وجود کشاورزی سنتی ، افزایش بهره برداری از برخی کارخانه های فولاد و کاشی که عمدتا مصرف آب بالایی داشته و در دوره های قبل مجوز گرفته اند ، وجود چاههای غیرمجاز و پنهان در حصار دیوارها و رشد زیاد جمعیت در نتیجه مهاجرت زیاد به این استان بسیار خاص است و کم آبی هر لحظه به مشکلات آن اضافه می کند به گونه ای که برخی معتقدند در چند دهه آینده حیات در این استان با مشکل مواجه خواهد شد.
در استان یزد تلاش در جهت کاهش نرخ بیکاری و افزایش اشتغال با ایجاد کارخانه ها و واحدهای تولیدی مختلف موجب شده رشد جمعیت جویای کار که عمدتا کارگر هستند به گونه ای افزایش یاید که دومین استان مهاجرپذیر کشور بعد از تهران باشد .
وجود تعداد زیاد کارخانه های فولاد در دل ایران که از لحاظ آب در مضیقه است یا کارخانه های کاشی در استان هایی همچون اصفهان ، یزد و کرمان با وجود داشتن ذخایر بالای معدنی چه توجیهی دارد که همچنان رقابت برای گسترش دامنه فعالیت آنها وجود دارد.
بر اساس سند چشم انداز ۱۴۰۴ دستیابی به ظرفیت ۵۵ میلیون تن فولاد خام در نظر گرفته شده است که باید نزدیک ۱۵ میلیون تن آن صادر شود.
کارشناسان بخش فولاد بر این باورند که چنانچه در افق ۱۴۰۴ بخواهیم به ظرفیت ۵۵ میلیون تن فولاد خام دست پیدا کنیم، باید ۱۳۵ میلیون تن سنگ آهن برداشت و از آن ۱۴ میلیون و ۸۰۰ هزار تن سنگ آهن دانه بندی، ۷۷ میلیون و ۲۰۰ هزار تن کنسانتره و ۷۲ میلیون تن گندله تولید شود.
اکنون ظرفیت استخراج سنگ آهن در ایران ۴۰ میلیون تن، کنسانتره ۲۴ میلیون تن، گندله ۲۲ میلیون تن و آهن اسفنجی ۱۸ میلیون تن است.
همچنین به تازگی اعلام شده هنگام دستیابی به ظرفیت ۵۵ میلیون تن فولاد خام، ۶ میلیون تن قراضه پایه آهنی نیز برای کارخانه های داخلی نیاز است.
در دولت یازدهم هم گام های بزرگی در این مسیر برداشته شده به گونه ای که از سال ۱۳۹۲ تا پایان سال ۹۴، ۳۵ میلیون تن به زنجیره تولید فولاد کشور اضافه شده و امسال نیز تلاش می شود تا ۲۵ میلیون تن دیگر در مدار تولید قرار گیرد.
از سوی دیگر در سال ۹۶ نیز با برنامه ریزی های انجام شده قرار است، ۳۲ میلیون تن دیگر به تولید زنجیره فولاد کشور اضافه شود.
استان کویری همچون یزد دومین استان معدنی کشور بعد از کرمان و نخستین تولید کننده کاشی و سرامیک ایران است حال چرا با اجرایی شدن مبحث افزایش صنایع جوار معدنی این قدر رقابت میان شهرستان های استان یزد برای گسترش کارخانه ها و واحدهای تولید فولاد بالا گرفته و هر روز بر تعداد آنها اضافه می شود؟.
تعداد زیاد کارخانه های فولاد و کاشی در اردکان و میبد و رسیدن تب آن به برخی شهرستان های دیگر قرار است تا کی ادامه یابد و آیا قرار است چشم انداز ۱۵ میلیون تنی فولاد خام از ۵۵میلیون تن ظرفیت پیش بینی شده کشوری در این شرایط کم آبی در استان یزد شود؟!.
چه ضرورتی باعث شده کارخانه های فولاد به جای ایجاد در استان های پرآب و کنار دریاها و رودخانه ها در استان های کویری جولان یافته و علاوه بر ایجاد برخی عوارض و بیماری بر دامنه بحران کم آبی در مرکز ایران اضافه کند؟.
یزد جزو چند استان صنعتی نخست ایران محسوب می شود اما صنعت بدون آب قرار است به کجا برسد از سوی دیگر عده ای عامل اصلی را کشاورزی می دانند و نوع مصرف اشتباه در آن و معتقدند اگر تنها ۱۰درصد در این بخش صرفه جویی آب داشته باشیم بسیاری از مشکلات حوزه صنعت و شرب حل می شود.
میزان بهره وری آب کشاورزی در ایران به طور متوسط ۳۵ درصد اعلام می شود که این رقم برای کشورهای توسعه یافته ۶۵ درصد و برای کشورهای در حال توسعه ۴۵ درصد است از سوی دیگر میزان هدر رفت آب در ایران ۲۸تا ۳۰درصد اعلام می شود در حالی که میانگین آن در دنیا ۹ تا ۱۲ درصد یعنی ما سه برابر دنیا مایه حیات و بقای موجودات زنده را از بین می بریم.
کم آبی در بخش کشاورزی موجب از بین رفتن شغل اصلی بیشتر روستاییان و در نتیجه متروکه شدن برخی از آنها شده و برخی نیز با تانکر نیاز آبی خود را برطرف می کنند به گونه ای که هم اکنون بیش از ۳۰۰روستای استان که مشکل کمبود شدید آب دارند با ۴۵۸تانکر سیار وثابت آبرسانی می شود.
عامل دیگر در این امر فرسودگی شبکه آبرسانی و نیز مشترک بودن آب شرب با سایر مصارف در مصرف خانگی است که متاسفانه در اغلب کلان شهرها دیده می شود و در یزد نیز به دلیل هزینه بالا در جداسازی آنها مورد توجه جدی قرار نمی گیرد و بیشتر مسئولان به جای مدیریت مصرف در بخش های مختلف در جهت انتقال آب تلاش می کنند.
به نظر می رسد چند راهکار بیشتر برای حفظ موجودی ذخایر آبی استان بیشتر نداریم از جمله آمایش صنعت و سرزمینی ، تمرکز بر ذخایر استان به جای هزینه های زیاد برای انتقال آب که عمدتا با تنش هایی با سایر استانها همراه است ، لزوم تعریف درست از مدیریت مصرف در بخش های کشاورزی ، مصرف و خانگی و پرهیز از گسترش صنایع پرآبخواه و محصولات کشاورزی پرآبخواه و نیز برنامه ریزی بلندمدت برای جداسازی آب شرب از سایر مصارف منازل .
منافع بلندمدت مردم استان را باید بدون شعار با منافع کوتاه مدت صنایع و کشاورزی جایگزین کنیم و تصور کنیم تک تک فرزندان این سرزمین در منابع و ذخایر این استان سهم دارند که باید امانتدار آن باشیم.