شیوه‌های ترغیب دانش‌آموزان به مطالعه و کتابخوانی
کتاب و کتابخوانی راهی برای تقویت روحیه‌ی دینی کودکان و نوجوانان است. مطالعه کتابهای دینی و مذهبی به‌کودک و نوجوان کمک می‌کند تا به درک صحیحی از مسائل دینی دست یابد و پیش از آن که دیر شود به رشد وشکوفایی لازم برسند. کتابخوانی باعث پیشرفت تحصیلی کودکان و نوجوانان می‌گردد. همچنین مطالعه غیر درسی‌باعث بالا رفتن سطح فکر، فعال شدن ذهن، افزایش گنجینه لغات و افزایش علم و آگاهی می‌گردد.
«خواندن داستانهای مختلف، موجب شکل گرفتن ارزشهای گوناگون در ذهن کودک می‌شود، حساسیت او را رشدمی‌دهد و احترام به دیگران در او شکل می‌گیرد رضایتی که کودک از مطالعه بدست می‌آورد او را متّکی به خود بارخواهد آورد. سؤالهایی که در اثر مطالعه برای کودک مطرح می‌شود و مقایسه‌هایی که او بین مسائل مختلف می‌کند درمجموع موجب می‌شود که او فردی خلاِّ بار آید». (نانسی لاریک 1366)
با بهره‌گیری از تخیّل که ضرورت اساسی خلاّقیّت است دنیایی بزرگ و پهناور در مقابل چشمان کودک گشوده‌می‌شود و او قادر می‌شود آزادانه خیال‌پردازی کند. کودک در این شرایط هرگز خود را محدود و محبوس در حصارواقعیتها و امور مشهود و ملموس ندیده و فارغ بال هر آنچه را که دلش می‌خواهد تصور می‌کند. (غلامعلی افروز۱۳۷۲)
در یونان قدیم بر سر در کتابخانه تبس نوشته شده بود «درمانگاه روح» زیرا مطالعه باعث کاهش ناراحتی‌های‌هیجانی و عاطفی است و کتاب به عنوان یکی از مؤثرترین ابزار پیشگیری از ناراحتی‌های روحی و روانی و درمان این‌بیماریها شناخته شده است.
وقتی کودک کتابی می‌خواند و به موضوع تازه‌ای پی می‌برد که مورد نیاز و علاقه اوست احساس لذّت و آرامش‌می‌کند زیرا روح کنجکاو او به دنبال کشف حقایق تازه‌ای است و دلش می‌خواهد هر روز که می‌گذرد از مجهولات خودکاسته و بر معلوماتش بیفزاید و تا زمانی که به نتیجة دلخواه خود دست نیابد آرام و قرار نمی‌گیرد و در حقیقت افزایش‌آگاهی و معلومات خود نوعی لذّت و آرامش معنوی را برای او به ارمغان می‌آورد که در شخصیّت و رفتار او تأثیربسیاری دارد.
کتابخوانی توانایی کودکان و نوجوانان را در بیان نیازها و خواسته هایشان افزایش می‌دهد. عدم توانایی در بیان‌مطالب، نیازها و خواسته‌ها به صورت کلامی و نوشتاری به میزان مطالعه و خواندن بستگی دارد. کسانی که در مطالعه،مهارتهای لازم را پیدا می‌کنند در این زمینه‌ها توانایی ابراز عقیده را داشته و هرگز از بیان مطالب خویش واهمه‌ای به‌خود راه نمی‌دهند و بدون غلط و دست‌پاچگی به تشریح مسائل خود می‌پردازند و همین امر مانع سرخوردگی آنها دراجتماع شده و زمینة مؤفقیت و سعادتشان را فراهم می‌کند.
مطالعه یکی از بهترین راههای غنی سازی و بهره‌وری از اوقات فراغت است. استفاده مطلوب و شایسته از این‌اوقات تأمین کننده سلامت روان و رشد و تعالی شخصیت انسان است و بی‌برنامه‌گی و بی‌توجّهی به این مهم‌ّ زمینه‌سازبسیاری از انحرافات و کجرویهای اجتماعی است. مطالعه از کم‌هزینه‌ترین روشهای گذراندن اوقات فراغت است که‌اگر به روش صحیح انجام شود آرامش پایدار و بسیار خوبی خواهد داشت و در پیشگیری از بزهکاری و انحرافات‌کودکان و نوجوانان تأثیر زیادی دارد.
آیا عادت به مطالعه امری اکتسابی است؟
عده‌ای از والدین و مربیان تصور می‌کنند که عادت به مطالعه امری ذاتی و خصلتی است که فقط در عده خاصی ازافراد وجود دارد و تنها بعضی از کودکان و نوجوانان به دلایل مختلف از جمله کنجکاوی، علاقه و… به آن روی‌می‌آورند و دیگران نمی‌توانند اهل مطالعه باشند و شاید براساس همین اعتقاد هیچگونه تلاشی برای ایجاد عادت به‌مطالعه در کودکان و نوجوانان خود انجام نمی‌دهند.
پژوهشهای اخیر در زمینة تعلیم و تربیت ثابت کرده است که عادت به مطالعه یک امر اکتسابی است یعنی‌همان‌طور که یک کودک، خواندن و نوشتن و حساب کردن را یاد می‌گیرد، می‌تواند مطالعه را هم بیاموزد. پس بایدروش مطالعه را به او آموخت و او را به مطالعه عادت داد. در این مقاله سعی بر این است که نقش خانواده و مدرسه راهر کدام بطور مجزّا مورد بررسی قرار داده تا وظیفة هر کدام جداگانه مشخص شود.
نقش خانواده در ترغیب فرزندان به مطالعه و کتابخوانی
خانواده، اولین مدرسه‌ای است که انسان در آن درس می‌آموزد و به عنوان نخستین پایگاه آموزش و پرورش و ازاساسی‌ترین عوامل در تشکیل شخصیت کودک است. خانواده نقش بسیار مهمّی در رشد و پرورش کودک دارد و درتمام جنبه‌های فردی (معنوی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و…) اثری عمیق و غیرقابل انکار دارد. بایدبپذیریم که اولین عامل مؤثر در ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه و کتابخوانی در کودکان «خانواده» است.
شیوه‌های زیر برای ایجاد انگیزه و عادت به منطالعه و کتابخوانی به خانواده‌ها پیشنهاد می‌شود:
۱ ـ استفاده از شیوة الگویی زیرا تأثیر الگو و نقش‌پذیری انسان یک امر طبیعی است که از غریزه‌تقلید سرچشمه می‌گیرد:
یکی از کارهای مهم و مؤثری که والدین می‌توانند در خصوص همراهی و هماهنگی با فرزندان خود در امر مطالعه وکتاب‌خوانی انجام دهند بردن فرزندان به کتابخانه است. پدر یا مادری که دست فرزند خود را گرفته و حداقل برای‌نخستین بار او را تا کتابخانه همراهی و در انتخاب کتاب کمک می‌کنند بدین وسیله به او می‌فهمانند که این کار آنقدرارزش دارد که من همراه تو می‌آیم و وقت خود را در این راه صرف می‌کنم. پدر، مادر، خواهر یا برادر بزرگتر برای‌کودکان کاملترین الگوها برای همانندسازی هستند.
همچنین اگر در خانه‌ای یک کتابخانه هر چند کوچک وجود داشته باشد و قسمتی از آن به کودکان اختصاص یابدمیل و توجه به کتاب و خواندن در آنها تقویت می‌شود.
بنابراین در خانواده‌هایی که والدین علاقة زیادی به مطالعه ندارند و اوقات فراغت خود را صرف سرگرمی‌هایی‌می‌کنند که با کتاب و خواندن ارتباطی ندارد نباید انتظار داشت که فرزندان این خانواده‌ها به کتاب خواندن و مطالعه‌علاقه‌مند شوند.
۲ ـ برای کودکان و نوجوانان خود برنامه‌ریزی کنید.
یکی از ضروری‌ترین نیاهای انسان در زندگی، داشتن یک برنامه مناسب است. هر چند در جامعه ما بسیاری از افرادو خانواده‌ها به این اصل اساسی و مهم توجّهی نمی‌کنند ولی معمولاً انسانهایی که طالب موفقیّت و سعادت هستندبرنامه منظمی را برای زندگی خود و فرزندانشان تنظیم می‌کنند. برنامه‌ای که در برگیرندة تمام نیازهای جسمی و روانی‌آنها باشد. انجام تکالیف شرعی و دینی، بازی، ورزش، انجام تکالیف درسی، تماشای تلویزیون، همکاری در امورخانه، شرکت در بحث‌های خانواده، مطالعه و کتابخوانی و…
۳ ـ برای فرزندان خود قصّه بگویید.
قصّه وسیله‌ای است که می‌تواند کودکان را پیرامون بزرگترها جمع کند و روابط عاطفی بین آنها را تقویت کند.والدین می‌توانند از راه قصه‌گویی توجه و اعتماد کودکان را به خود جلب کنند و با انتقال آنان به دنیای شادی و تخیّل‌زمینة رشد و تکامل ذهنیشان را فراهم کنند. کودکان علاقة زیادی به شنیدن قصه‌ها دارند و از این کار لذّت می‌برند. آنهابسیاری از اوقات به مطالبی که برایشان می‌گوییم یا می‌خوانیم به چشم یک قصه‌ی خیال‌انگیز نمی‌نگرند بلکه آن رارویدادی واقعی می‌دانند که در زمانهای گذشته به وقوع پیوسته و همین امر باعث می‌شود با علاقه و دقّت بیشتری به‌این مطالب گوش دهند. می‌توان از این علاقه برای ایجاد انگیزه و عادت دادن آنها به مطالعه و کتابخوانی استفاده‌کرد. در حقیقت ما با قصه‌گویی لذّت و شیرینی کتاب و مطالعه را به کام کودکان می‌ریزیم و کودک وقتی بداند که چنین‌قصه‌هایی شیرین و خیال‌انگیز محصول کتاب است در آرزوی آن است که خودش هم بتواند بزودی کتاب به دست‌بگیرد و آن را بخواند.
۴ ـ برای کودکان اشعار زیبا و موزون بخوانید.
از آنجا که کلام شعر آهنگین و موزون است به میزان زیادی مورد علاقه و توجه کودکان قرار می‌گیرد و آنان را به‌وادی تخیّل می‌کشاند. خواندن شعر از روی کتاب برای بچه‌ها در جذب آنان به سوی آن و ایجاد رغبت و عادت به‌مطالعه بسیار مؤثر است و در حقیقت همان نقش قصه را ایفا می‌کند. شعرهای کودکان باید کوتاه ـ ساده و روان بوده وبا آنچه مورد علاقة آنان است ارتباط نزدیک داشته باشد تا بتواند روی آنها تأثیر بگذارد.
۵ ـ کتاب را با صدای بلند برای کودک خود بخوانید.
بلند خواندن کتاب نه تنها محتوا و معنای آن را انتقال می‌دهد بلکه بدین وسیله تصورهای درونی، عشق و علاقه‌کتاب‌خوان نیز نسبت به افرادی که برای آنها کتاب خوانده می‌شود منتقل می‌گردد و یک رابطه عمیق عاطفی بین آنهاپدید می‌آید.
اگر وقتی که ما مطالب کتاب را می‌خوانیم با انگشت اشاره کنیم و اجازه دهیم که کودک حرکت‌های دست ما را ببیندو تصویرهای کتاب را نگاه کند و ارتباط بین مطالب کتاب و تصویرهای آن را برایش شرح دهیم او احساس مشارکت‌می‌کند و علاقة بیشتری از خود نشان می‌دهد.
۶ ـ کودکان را به کشیدن نقاشی تشویق کنید.
اگر با فرزندان خردسال خود را به کشیدن نقاشی تشویق کنیم و زمینه‌ای فراهم آوریم که آنها با دفتر، قلم و مدادرنگی آشنا شوند گام مؤثری در جهت علاقه آنها به کتاب برداشته‌ایم. کودک علاقه‌مند به نقاشی سعی می‌کندکتاب‌های مختلف را به دست آورد تا تصویرهای آنها را بکشد و همین جستجو برای یافتن کتاب و تصویرهای زیباعلاقة او را به کتاب بیشتر می‌کند.
۷ ـ کودکان را به بیان داستانها و مطالبی که خوانده‌اند تشویق کنید.
کودکان علاقة زیادی به بیان مطالبی که خوانده‌اند دارند و از این کار لذت می‌برند. وقتی کودک می‌خواهد قصه‌ای راکه از زبان فرد دیگری شنیده یا در کتابی خوانده است برای ما تعریف کند باید با صبر و حوصله و اشتیاِ به سخنان اوگوش دهیم و این برخورد ما نشانگر این است که به مطالعه کودک و مطالبی که خوانده است علاقه‌مندیم. بنابراین اوسعی خواهد کرد این کار خود را ادامه دهد و اطلاعات جدیدتری کسب نماید تا در فرصتهای مناسب به بیان آنهابپردازد و مورد تشویق و تحسین قرار گیرد.
۸ ـ از اسباب‌بازیهای کودکان برای ایجاد عشق و علاقه نسبت به کتاب و مطالعه استفاده کنید.
اسباب‌بازی کودک را از دنیای درونی‌اش بیرون کشیده و او را با دنیای بیرون ارتباط می‌دهد این بدین‌وسیله‌می‌تواند بین دنیای تخیل کودکی خود و دنیای واقع پُلی بزند. ساخت وسایل مطالعه به صورت اسباب‌بازی زمینة‌فکری خوبی نسبت به کتاب و کتابخوانی در کودک پدید می‌آورد همان‌طور که او وسایل آشپزی را دور خودش چیده‌و از آنها برای طبخ غذای ساختگی و پذیرایی مهمان استفاده می‌کند به همان صورت می‌تواند با داشتن قفسه‌های‌کوچک کتاب، میز، چراغ مطالعه و کتاب نقش یک کتابدار یا دانش‌آموز اهل مطالعه را بازی کند. می‌توان با استفاده ازچند تکه مقوا و وسایل ساده این بازی را انجام داد.
۹ ـ برای پاسخ دادن به سؤالهای کودکان، از کتاب استفاده کنید.
در بسیاری از موارد بهتر است به جای دادن پاسخ سریع آنها را تشویق کنیم که خود پاسخ مورد نظرشان را پیدا کنندو برای این کار کتابهایی به آنها معرفی کنیم تا پاسخ خود را در آن بیابند. اگر کتابهای مورد استفاده دارای تصویر باشدنتیجة مطلوبتری به دست خواهد داد.
۱۰ ـ برای کودکان و نوجوانان خود کتابها و نشریه‌های مناسب خریداری کنید.
اگر والدین به خرید کتاب برای کودک اهمیّت بدهند براحتی می‌توانند او را بسوی مطالعه سوِ دهند. برای مثال‌وقتی پدر برای چند روز به مسافرت می‌رود و کودک با بی‌صبری در انتظار آمدن او لحظه‌شماری می‌کند با آمدن پدرخود را در آغوش او می‌اندازد و معمولاً اولین سؤالش این است که پدر برایم چه آورده‌ای؟! ممکن است پدر بسته‌ای‌شیرینی، اسباب‌بازی و یا لباس برای کودک آورده باشد اما اگر پدر همراه هر کدام از این‌ها یک یا چند جلد کتاب‌متناسب سن او آورده باشد به او فهمانده که همان‌طور که شیرینی، اسباب‌بازی و یا لباس اهمیت دارد کتاب هم دارای‌ارزش است همچنین اهداء کتاب در موقعیتهای مناسب مثل جشن تکلیف و یا تولد می‌تواند اثربخشی بالایی داشته‌باشد.
نقش مدرسه در ترویج فرهنگ کتابخوانی بین دانش‌آموزان
مدرسه، دومین محیط تربیتی است که تأثیر زیادی در آموزش و رشد شخصیت کودکان دارد. دانش‌آموزان‌حساسترین دوران عمر خود را در مدرسه می‌گذرانند. اگر عوامل تربیتی در مدرسه بخوبی وظیفة خود را انجام دهندمی‌توان به سعادت و ترقی جامعه در آینده بطور کامل امیدوار بود. مدیر، مربّی، معلّم، کارکنان اداری، فضا و امکانات‌کافی و… از جمله عواملی هستند که تأثیر زیادی در ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکان و نوجوانان دارند که دراین قسمت به نقش و تأثیر هر کدام اشاره می‌کنیم.
الف) مدیر مدرسه
نقش مدیر در مدرسه به عنوان محور اصلی فعالیتهای آموزشی و پرورشی، بسیار حساس و تعیین کننده است.تجربه نشان داده است موفقیت مدرسه در امور مختلف بستگی زیادی به آگاهی، درایت و برنامه‌ریزی مدیر آن دارد.یکی از شرطهای اصلی رسیدن به نتایج مطلوب در ایجاد علاقه و عادت به مطالعه در دانش‌آموزان آگاهی و علاقه‌مدیر مدرسه نسبت به این کار است اگر مدیران مدارس به اهمیّت کار معتقد شوند و خود، محور حرکت باشند سایرعوامل موجود در مدرسه به یاری آنها آمده و موفقیت را قطعی می‌کند.
ب) نقش معلم
پس از جدا شدن کودک از محیط خانواده، معلم محبوب‌ترین و بانفوذترین فردی است که رفتار کودک را تحت تأثیرجدی خود قرار می‌دهد هر چند این تأثیر در تمام طول دوران تحصیل وجود دارد ولی دانش‌آموزان دورة ابتدایی‌بیشتر از دیگران تحت تأثیر افکار، عقاید و رفتار معلم خود قرار می‌گیرند. آنها معلم را به عنوان یک الگو می‌پذیرند وکارهای او را سرمشق خود قرار می‌دهند. اگر معلم بخواهد کودکان را به مطالعه و خواندن علاقه‌مند کند، لازم است‌ابتدا خود به خواندن بپردازد تا بتواند این لذت را به آنها انتقال دهد. یکی از راههای ابراز این لذت خواندن داستان درکلاس است. همچنین نشان دهد که برای کتابها ارزش قائل است.
ج) روش تدریس معلم
علاوه بر تأثیر عمیقی که معلم به عنوان الگو در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دارد روش تدریس او نیز یکی ازعوامل مؤثر در کسب مؤفقیّت است اگر بخواهیم مطالعه و کتابخوانی را در متن فعالیتهای آموزش و پرورش وارد کنیم‌ناگزیریم از روشهایی استفاده کنیم که دانش‌آموز نیاز به کتاب غیردرسی و مطالعه پیگیر را با تمام وجود احساس کند.یکی از این برنامه‌ها استفاده از روشهای تدریس است که دانش‌آموزان را به سوی مطالعه کتاب هدایت می‌کند یعنی‌روش تدریس فعّال که می‌تواند دانش‌آموزان را به صحنة فعالیت بکشاند. خوشبختانه کتابهای جدیدالتألیف فارسی باطراحی فعّالیت کتابخوانی گامی بسیار مثبت در جهت هدایت شاگردان به مطالعه و کتابخوانی برداشته است.
به طور کلی روش تدریسی که دانش‌آموزان را به کتابخانه و جستجو در جهان پیرامونشان هدایت کند و آنها را به‌مطالعه و تحقیق وادارد از بهترین روشهای تدریس است. در تدریس باید روش معلم محوری کنار رود و استفاده صرف‌از کتاب درسی به عنوان یک محور از میان برداشته شود تا نتیجه مطلوب از آموزش بدست آید.
معلم نباید همه سؤالهای دانش‌آموزان را به راحتی پاسخ دهد بلکه باید با انتخاب و معرّفی کتابهای مناسب‌زمینه‌ای فراهم کند که دانش‌آموز مطالب مورد نیاز خود را از طریق کتاب و مطالعه بدست آورد حتی برای ایجاد انگیزه‌بیشتر در اوایل کار می‌تواند نشانی دقیق مطالب و صفحه‌ها را نیز بدهد. همچنین معلم می‌تواند پیش از شروع درس‌جدید کتابهایی را که مکمّل بحث آن است و با توانایی‌های دانش‌آموزان نیز همخوانی دارد انتخاب و به آنها معرفی‌کند.
اگر معلم هر جلسه همراه خود کتابی به کلاس آورد، به عنوان یک الگوی رفتاری مورد توجه دانش‌آموزان قرارمی‌گیرد. معلم آگاه و خردمند برای تنوّع در کلاس درس و برای ایجاد انگیزه نسبت به مطالعة کتابها و نشریه‌ها، کتاب یامجله‌ی همراه خود به کلاس آورده و نکته‌ای کوتاه و شیرین برای دانش‌آموزان می‌خواند و این گونه بطور مستقیم‌شیرینی و لذت مطالعه و مراجعه به کتاب را در کام تشنة دانش‌آموزان می‌ریزد و بدین وسیله مهر و علاقة دانش‌آموزان‌را نیز به خود جلب می‌کند.
د ـ کتابخانه آموزشگاه
کتابخانه مدرسه دستگاه حرارت مرکزی و روح مدرسه است و حتی بیجا نیست اگر از کتابخانه به عنوان قلب‌مدرسه یاد کنیم. چرا که این مکان می‌تواند به فضایی برای تغذیه فکری و روحی همه دانش‌آموزان و کارکنان مدرسه‌تبدیل شده و تأثیری شگفت و عمیق بر پیشرفت و سعادت آینده همه دانش‌آموزان بگذارد. کتابخانه مدرسه دارای دونقش و وظیفه عمده می‌باشد.
۱ ـ ایجاد انگیزه و عادت به مطالعه در کودکانی که هیچ زمینة قبلی برای مطالعه کتابهای غیردرسی نداشتند وخانواده‌های آنها به هر دلیل نتوانستند برای علاقه‌مندی آنها به مطالعه و کتاب کاری انجام دهند.
۲ ـ تقویت انگیزه مطالعه در کودکانی که قبلاً زمینه مطالعه در خانواده آنها وجود داشت و تا حدی به خواندن ومطالعه کتاب علاقه‌مند هستند و تغذیه روحی این دانش‌آموزان با کتابهای مورد نیازشان.
طبیعی است که کتابخانه مدرسه برای هر گروه از این دانش‌آموزان باید برنامه‌های خاصی را تدارک ببیند و حتی‌می‌تواند از وجود دانش‌آموزان گروه دوم برای تشویق گروه اول استفاده کد.
جذابیت و فضای کتابخانه
فضایی که برای کتابخانه انتخاب می‌شود علاوه بر بزرگ بودن باید از جذابیت کافی نیز برخوردار باشد. برای این‌منظور باید به تزئین و زیبایی آن توجه کرد البته مقصود تزئین‌های پرهزینه و شلوغ نیست بلکه می‌توان با استفاده ازتابلوهای زیبای نقاشی که طبیعت، گلها و گیاهان را به تصویر کشده‌اند بر جذاّبیت محیط کتابخانه افزود.
فضای فیزیکی کتابخانه عامل مهمی برای علاقه‌مندی دانش‌آموزان به مطالعه می‌باشد که متأسفانه امروزه بسیاری‌از مدارس ما فضای مناسبی برای کتابخانه ندارند. امید است مسئولان محترم وزارت آموزش و پرورش و سازمان‌نوسازی مدارس به فکر چاره‌ای باشند تا دست‌کم در ساخت و سازهای جدید جای مناسبی با وسعت و امکانات‌کافی برای کتابخانه مدرسه درنظر گرفته شود. البته این مکان باید طوری ساخته شود که قابلیت تبدیل به کلاس درسی‌را نداشته باشد.
چه خوب است از کتابخانه به عنوان کارگاه آموزشی استفاده شود. تشکیل بعضی از کلاسهای ادبیات فارسی،انشاء، تاریخ و… در کتابخانه آموزشگاه و استفاده از این مکان به عنوان کارگاه آموزشی درسهای مذکور در اهمیّت واعتبار کتابخانه افزوده و انگیزه‌ای برای استفاده بیبشتر دانش‌آموزان از کتابخانه را فراهم می‌کند.
آموزش روشهای پژوهش مطالعه و تحقیق درباره موضوعهای درسی، طبقه‌بندی کتابها، چگونگی استفاده ازکتابخانه، روش یادداشت‌برداری و… از جمله برنامه‌هایی است که باید در این کارگاه آموزش داده شود.
ه . کتابخانه کلاسی
برای حل مشکل فضای کتابخانه باید در فکر راههای مناسبی باشیم. با بهره‌وری از امکانات و شرایط موجودبیشترین استفاده را در جهت ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی و علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به کتاب ببریم. مانمی‌توانیم نداشتن کتاب و کتابخانه را بهانه‌ای برای نداشتن کتابخوان قرار دهیم. برای جبران بخشی از کمبود فضای‌کتابخانه در مدارس ایجاد کتابخانه‌های کلاسی راه‌حل مناسبی است زیرا این راه یکی از ساده‌ترین و موفق‌ترین‌روشهای حل مشکل فضای کتابخانه و در دسترس قرار دادن کتاب برای دانش‌آموزان است.
کتابخانه کلاسی فواید زیر را دارد:
۱ ـ به هزینه زیادی احتیاج ندارد و تا حدی مشکل کمبود فضای مناسب برای کتابخانه را حل می‌کند.
۲ ـ در تمام ساعت کار دبستان، کودکان به آن دسترسی دارند و گرفتن کتاب تشریفات خاصی ندارد.
۳ ـ کودکان هر روز با دیدن کمد کتابخانه نسبت به مطالعه راغب‌تر می‌شوند و کتابها متناسب با سن و ذوِدانش‌آموزان انتخاب می‌شوند.
۴ ـ معلم می‌تواند به هنگام تدریس از کتابها استفاده کند تا بر علاقه‌مندی دانش‌آموزان بیفزاید.
۵ ـ با واگذاری بخشی از کار کتابخانه به دانش‌آموزان حس مسئولیت‌پذیری در آنها تقویت می‌شود.
فعالیتهای جنبی که آموزشگاه می‌تواند جهت ترغیب دانش‌آموزان به مطالعه و کتابخوانی‌انجام دهد.
۱ ـ ایجاد فروشگاه کتاب مدرسه:
شرکتهای تعاونی مدارس محل مناسبی برای فروش کتاب هستند. اگر هر آموزشگاه بتواند کتابهای مناسب وارزان‌قیمت همراه با تخفیف مناسب در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد می‌تواند میزان علاقه‌مندی دانش‌آموزان به‌مطالعه و کتابخوانی را افزایش دهد. این فکر به عنوان یک تجربه در کشور انگلستان انجام شده و موفقیتهایی به دست‌آمده است.
۲ ـ معرفی کتاب:
معرفی کتاب به عنوان یک کار انگیزشی برای ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی مؤثر است. خلاصه کردن کتاب ومعرفی آن در تابلو اعلانات تأثیر زیادی در تشویق دانش‌آموزان به مطالعه دارد. همچنین خواندن خلاصه کتاب و ذکرمشخصات آن در مراسم صبحگاهی مدرسه هم می‌تواند انگیزه مطالعه را در دانش‌آموزان به وجود آورد.
۳ ـ از جلسه‌های اولیا و مربیان و آموزش خانواده به نحو مطلوب استفاده کنیم:
باید به والدین آموزش داده شود که خواندن در دنیای امروز یک نیاز اساسی و بخشی از زندگی است و به عنوان‌الگوی تربیتی فرزندان خود نقش مهمی در تشویق و ترغیب آنها به مطالعه دارد. حتی مجموعه‌ای از کتابهای مفید وساده به والدین معرفی کرد تا آنان نسبت به تهیة این کتابها اقدام کنند.
اگر مدرسه دارای فضای مناسبی به عنوان کتابخانه است جلسة آموزش خانواده را در آنجا برگزار کرد و یا طوری‌برنامه‌ریزی کنیم که اولیاء از کتابخانه بازدید کنند و در جریان فعالیتهای آن قرار گیرند. همچنین اگر به والدینی که‌همکاری خوب و قابل توجهی با مدرسه دارند کتابهای مناسب تربیتی اهدا شود تأثیر چشم‌گیری خواهد داشت.
۴ ـ معرفی اعضاء فعال کتابخانه‌های کلاس و مدرسه:
اگر اعضاء فعال کتابخانه مدرسه یا کلاس در هفته شناسایی شوند و در یکی از روزهای آن در حضور سایردانش‌آموزان تشویق گردند و یا نام آنها در تابلو کتابخانه نصب شود انگیزه بیشتری برای مطالعه دیگر دانش‌آموزان‌ایجاد می‌کند. همچنین این گونه کارها بیانگر اهمیّت کتاب و مطالعه برای آنان است.
۵ ـ برگزاری مسابقه کتابخوانی
برگزاری مسابقه کتابخوانی به عنوان وسیله‌ای مؤثر برای ایجاد رغبت بیشتر و عادت به مطالعه نزد کودکان ونوجوانان استفاده کرد و تعداد زیادی کتاب را روانه خانه‌ها کرد. همراه با مسابقه‌های کتابخوانی، گسترش و تقویت‌مسابقه‌های مطالعه و تحقیق که از جایگاه خوبی در مدارس و بین دانش‌آموزان برخوردار است باید در نظر گرفته شود.
انتخاب کتابهای مفید و جذاب و تهیه جایزه‌های مناسب انگیزه دانش‌آموزان‌آموزان را برای شرکت در این‌مسابقه‌ها بیشتر می‌کند.
۶ ـ برگزاری مسابقه‌های حضوری پرسش و پاسخ
برگزاری مسابقه‌های حضوری پرسش و پاسخ شبیه آنچه در برنامه‌های تلویزیونی اجرا می‌شود برای ایجاد عادت‌و تشویق دانش‌آموزان به مطالعه مفید است به این ترتیب که تعدادی کتاب مناسب در زمینه‌های گوناگون به‌دانش‌آموزانی که برای شرکت در این مسابقه ثبت‌نام کرده‌اند معرفی می‌شود، دو گروه شرکت کننده با آمادگی کامل به‌رقابت می‌پردازند و به گروه برتر جایزه اهدا می‌شود. برگزاری این مسابقه در سطح کلاسها، مدرسه، منطقه و شهرستان‌فرصت مناسبی برای فراهم کردن زمینه مطالعه دانش‌آموزان است.
۷ ـ از کتاب به عنوان جایزه استفاده کنیم.
اهدای کتاب به دانش‌آموزان به عنوان جایزه گامی است در جهت علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به مطالعه که البته‌لازم است در انتخاب کتاب با توجه به نیازهای سنّی و روحی دانش‌آموزان دقت لازم را داشت حتی بهتر است جایزه‌دانش‌آموز منحصراً کتاب نباشد بلکه همراه با جایزه‌های مورد علاقه آنها یک یا چند جلد کتاب مناسب نیز اهدا شود.
۸ ـ مطالعه را به عنوان بخشی از تکلیف شب منظور کنیم.
اگر معلم بخواهد بپوند مناسبی بین مطالعه، کتابخوانی و تکلیف شب برقرار کند باید از دانش‌آموزان بخواهد هرهفته دست کم یک یا دو جلد کتاب داستان و غیردرسی متناسب با سن خود را به عنوان تکلیف بخوانند و در حدتوانایی‌های خود خلاصه چند سری از آن را در دفتر خویش یادداشت کنند. البته بهتر است هیچگونه اجباری در کارنباشد تا باعث دلزدگی دانش‌آموزان از کتاب نشود. خوشبختانه این مورد هم در فعالیتهای کتابهای فارسی بخوانیم وبنویسیم گنجانده شده است.
۹ ـ دانش‌آموزان را به نوشتن کتاب تشویق کنیم.
برای آشنایی دانش‌آموزان با کتاب و چگونگی تهیه آن می‌توان در دورة ابتدایی آنان را به نوشتن کتاب تشویق کرد.برای این کار دانش‌آموز مجموعه‌ای از تصاویر را جمع‌آوری کرده و داستانی برای آنها می‌نویسد یا داستانی نوشته وتصویرهایی بر آن نقاشی می‌کند. معلم می‌تواند دانش‌آموزان را راهنمایی کند تا نوشته‌های خود را به صورت کتاب‌درآورند آنها را در کتابخانه کلاس جمع‌آوری کنند و به نمایش بگذارند.
۱۰ ـ از ساعت درس انشا استفاده کنیم.
درس انشا پایه و اساس تفکر و خلاقیت در دانش‌آموز است. معلم می‌تواند با ارائة موضوعاتی متنوع و خلاِّ هم به‌پرورش قوه تفکر و خلاقیت کودک پرداخته و هم او را به مطالعه و کتابخوانی علاقه‌مند سازد.
معلم می‌تواند موضوعاتی را مانند اهمیّت کتاب و مطالعه، نقش کتابخوانی در زندگی انسان و پیشرفت جامعه،بهترین کتابی که خوانده‌ام، اولین روزی که به کتابخانه رفتم و خلاصه‌نویسی… موضوعهایی از این قبیل به دانش‌آموزان‌بدهد و آنها را وادارد تا در این باره به تفکر و نوشتن بپردازد.
دیگر اینکه از روشهایی استفاده کند تا دانش‌آموزان به سوی کتاب و کتابخانه هدایت شوند. به عنوان نمونه طوری‌برنامه‌ریزی کند تا دانش‌آموزان در هر جلسه درس انشا ضمن انجام تکالیف رسمی نوشته‌ای کوتاه از کتاب، نشریه یامجله و منبع دیگری با ذکر نام نویسنده و مأخذ آن در دفتر خود بنویسند تا بدین‌وسیله آنها به دنیای مطالعه وکتاب‌خوانی قدم گذارند.
تشکیل کلاس درس انشاء در کتابخانه مدرسه، بردن دانش‌آموزان به کتابخانه‌ها، تشویق دانش‌آموزان به‌خلاصه‌نویسی کتابهای گوناگون، نقد و بررسی داستانها در کلاس و همچنین قرائت نکته‌های آموزنده و جالب،قطعه‌های زیبای ادبی از کارهای دیگری است که معلم انشا می‌تواند به وسیله آنها در دانش‌آموزان نسبت به مطالعه‌کتاب ایجاد رغبت و انگیزه نماید.
۱۱ ـ روشهای صحیح مطالعه و تندخوانی را به بچه‌ها آموزش دهیم.
مطالعه در جهان امروز به عنوان یک فن مطرح است. فنی که بسیاری از دانش‌آموزان نسبت به آن بی‌اطلاع بوده یادارای آگاهی اندکی هستند. شاید همین امر خود یکی از دلایل پایین بودن میزان مطالعه در جامعه باشد، زیرا اگر افرادبتوانند با روش بهتر و سرعت بیشتری کتاب بخوانند و درک مطلب برایشان آسان باشد با علاقه‌مندی بیشتری کتاب رابه دست می‌گیرند و مطالعه می‌کنند بنابراین ضرورت دارد روشهای صحیح مطالعه و تندخوانی به دانش‌آموزان‌آموزش داده شود و راههای تقویت حافظه و شیوه‌های بهتر یادگیری برای آنها بیان شود. این کار به وسیله کتابهایی که‌تحت عنوان «فن‌ّ مطالعه، تندخوانی، تقویت حافظه و…» امکان‌پذیر است.
۱۲ ـ به مجلّه‌ها و روزنامه‌های ویژه کودکان و نوجوانان اهمیّت دهیم.
مجله‌ها به دلیل دارا بودن تنوع زیاد، تصویرهای زیبا، بیان و تجربه و تحلیل مسائل و حادثه‌های روز و ویژگیهای‌مثبت دیگر، مورد علاقه کودکان و نوجوانان قرار می‌گیرند و از جذابیت بیشتری برخوردارند.
همچنین فراهم بودن زمینة ارتباط خوانندگان با نشریه‌ها از راههای مختلف و به تعبیری زنده بودن مطالب باعث‌ایجاد انگیزه و رغبت به مطالعه در کودکان و نوجوانان می‌شود. حتی می‌توان گزیده‌ای از مطالب و مجله‌ها و روزنامه‌هارا به عنوان بریده جراید در تابلو مخصوصی نصب نمود و در معرض دید دانش‌آموزان قرار داد. یا در مراسم آغازین‌مدارس قرائت کرد و از آنها برای تهیه نشریه دیواری استفاده نمود.
۱۳ ـ تهیه‌ی نشریه‌های دیواری را جزء فعالیتهای گروهی دانش‌آموزان قرار دهیم.
دادن تکالیف سنتی خشک و بی‌روح جزء از بین بردن وقت دانش‌آموز سودی نخواده داشت. چه خوب است که‌معلم تکالیف را طوری سازماندهی کند که دانش‌آموزان بصورت گروهی با مطالعه کتابهای مختلف، نشریه‌های دیواری‌تهیه کنند. این کار انگیزه‌ای قوی در دانش‌آموزان برای مطالعه و بررسی کتابهای غیردرسی، روزنامه، مجله‌ها بوجودمی‌آورد. معرفی کتابهای مفید و سازنده، و فعالترین اعضای کتابخانه کلاس و مدرسه در این نشریه‌ها راهی برای ایجادانگیزه و رغبت بیشتر برای مطالعه دانش‌آموزان است.
۱۴ ـ با همکاری بچه‌ها کتاب دیواری درست کنیم.
یکی از روشهای دیگری که برای جلب توجه دانش‌آموزان مؤثر است درست کردن کتابهای دیواری برای آنهاست‌این کار را می‌توان براساس کتابهای ژاپنی و اروپایی که در قرنهای 16 تا ۱۹ معمول بوده و به نام کتابهای دیواری مشهوربودند انجام داد.
درست کردن این کتابها، تقریباً شبیه نشریه دیواری است، بدین شکل که داستان جذابی را به قسمتهای مختلف‌تقسیم کرده و آن را همراه با تصویر روی مقوا یا کاغذهای بزرگ می‌نویسند و در جای مناسبی نصب می‌کنند تادانش‌آموزان بتوانند براحتی آن را بخوانند همچنین می‌توان یک داستان را به چند بخش تقسیم کرده و هر بخش آن رادر یک هفته به دیوار نصب نمود.
۱۵ ـ برگزاری جلسه‌هایی به همراه دانش‌آموزان برای نقد و بررسی کتابها
برگزاری جلسه‌های نقد و بررسی کتابهای کودکان و نوجوانان یکی از راههای ایجاد انگیزه نسبت به مطالعه بعضی‌از کتابهاست. علاوه بر آن این کار باعث افزایش آگاهی دانش‌آموزان در مورد چگونگی انتخاب کتابهای مناسب خواهدشد. دانش‌آموزی که در این جلسه شرکت می‌کند کتابها را با دقّت و حساسیت بیشتری می‌خواند و درمی‌یابد که پس ازخواندن هر نوشته نباید مسحور آن شود.
نقد و بررسی کتابها به بچه‌ها دید انتقادی خواهد داد و باعث خواهد شد که با خواندن هر کتابی بی‌دلیل صاحب‌عقیده‌ای نشوند یا تغییر عقیده ندهند. همچنین سلیقه‌ی آنان را در انتخاب کتاب بالا خواهد برد و باعث خواهد شدکه دیگر هر کتابی را نخوانند.
برای بالا بردن کیفیّت چنین جلسه‌هایی می‌توان از نویسندگان و افراد صاحب‌نظر دعوت کرد تا نسبت به نقد وبررسی کتابها اقدام کنند. در صورتی که در بعضی مناطق امکان حضور افراد صاحب‌نظر نباشد معلمین و مربیان‌علاقه‌مند با مطالعه قبلی می‌توانند این کار را انجام دهند.
در خاتمه از خدای بزرگ آرزو دارم که با یک نهضت همگانی اعم از مسئولین، دست‌اندرکاران، مدیران، معلمین،خانواده‌ها، و همه نهادها و ارگانهایی که می‌توانند نقش داشته باشند گامهایی مؤثر در این زمینه برداشته تا فرهنگ‌مطالعه و کتابخوانی در کشور ما به اوج خود رسیده و شکوفایی هر چه بیشتر استعدادهای دانش‌آموزان را شاهدباشیم.
منابع
۱ ـ افروز، غلامعلی: روانشناسی و تربیت کودکان و نوجوانان، چاپ سوم، (تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان،۱۳۷۲)
۲ ـ تبریزی، مصطفی: کتاب درمانی، چاپ اول، (تهران، انتشارات فراروان 1372)
۳ ـ کاربخش راوری، ماشاءالله: چگونه کودکان و نوجوانان را به مطالعه علاقه‌مند کنیم، چاپ اول، (تهران،انتشارات مدرسه، ۱۳۷۸)
۴ ـ لاریک. نانسی: چگونه بچه‌هایمان را به مطالعه تشویق کنیم. مترجم مهین محتاج، چاپ اول (تهران، کانون‌پرورش فکری، ۱۳۶۶)
فرزانه السادات حسینی/تابناک
بخش نظردهی بسته شده است..