آنچه که باید از کتیبه‌های گنبد طلا بدانیم
به گزارش یزدی نیوزدور گنبد طلای حرم امام رضا(ع) کتیبه‌هایی وجود دارند که به زبان عربی نوشته شدند.
متن دور گنبد و اولین کتیبه گنبد به شرح زیر است؛
بسم الله الرّحمَن الرحیم مِن عطائم توفیقاتِ الله سبحاَنُه أن وفّقَ السلطان الاعظمَ مولی ملوکِ العربِ و العجم صاحبَ النسبِ الطاهرِ النَّبوی و الحَسَبِ الباعر العلویِّ، ترابَ اقدامِ خدّامِ هذه العَتَبِة المطَّهرةِ الّلاهوتِیة غبارِ نِعال زُوارِ هذه الرَّوضَة المنوَّرةِ الملکوتیةََ، مروَّجَ آثارِ اجدادِهِ المعصومین، السلطانُ ابنُ السلطانِ ابنِ السلطان ، ابوالمظفَّرِ شاع عباسُ الحسینی الموسوی الصفوی بهادُرخان فاستُسعِدَ بالمَجیءِ ماشیاً علی قدَمَیهِ من دارالسلطنهِ اصفهانَ إلی زیارةِ هذا الحَرِم الاشرفِ و قد تشرّفَ بتزیین هذا القِبةَ من خالصِ مالهِ فی ۱۰۲۰ سنةِ ألفٍ و عشًر و تمَّ فی سنة ألفٍ و ستَّ عشرةً ۱۰۱۶.
این متن به دستور شاه عباس پس از تعمیر و تکمیل نمای گنبد با هدف اشاره به اهمیت سفر به مشهد و باتوجه به نذر شاه عباس مبنی بر پیروزی بر ازبک‌ها که مشهد را تصرف کردند نوشته شد. این کتیبه در دو طبقه نوشته شد. در داخل نوار حاشیه نام شاه عباس، علیرضا عباسی خوشنویس کتیبه و کمال الدین محمود یزدی به احتمال زیاد زرگر آستان قدس آمده است.
کتیبه‌های چهارگانه یا ترنج‌ها؛ این چهار کتیبه یک متن دنباله‌دار را درباره زلزله سال ۱۰۸۴ که بسیار مهیب بود و سبب ترک گنبد در این حادثه شد روایت می‌کند.
بسم الله الرحمن الرحیم من مَیامِنَ مِنَنِ الله سبحانُهَ الَّذی زیَّنَ السَّماءَ الدّنیا بزینةِ الکواکبِ و رصَّعِ هذهِ القُبابَ العُلی بدُررِ الثَّواقِب الدُراری أنِ استَسَعد السلطانَ الاَعدَلَ الاعَظمَ و الخاقانَ الاضخمَ الاَکرَمَ أشرَفَ ملوکِ الارض حَسَباً و نسبت و أکرمَهُم خلقاً و ادباً مروج مذَهب أجدادِهِ الائمةِ المعصومین مُحیی مراسم آبائِهِ الطیبینَ الطاهرین السلطانُ ابن السلطان شاه سلیمان الموسوی الصفوی بهادرخان بتذهیبِ هذهِ القبَّةِ العِدسیَِّةِ الملَکوتیةِ و تزیینها و تَشرَّفَ بتتجدیدِها و تحسینِها اذ تطرَّق الانکسارُ و سَقَطَتِ بنیانُها الذَّهبیةِ الَّتی کانت تشرَّقَ کالشَّمس فی رابعة النَّهار بسبب حدوثِ الزّلزلةِ العظیمهِ فی هذه البَلدَةِ الکریمهِ الطیبهِ بسنَةِ أرَبعَ و ثمانینَ و ألفٍ و کان هذه التَّجدیدُ الجدیدُ بسنةِ ستَّ و ثمانینَ و ألفٍ.
این متن توسط محمدرضا امامی اصفهانی نوشته و متن آن توسط حسین خوانساری تنظیم شد.
بهزاد نعمتی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، اظهار کرد: گنبد طلا همچون بسیاری از گنبدهای دیگر دو پوششی یا دو پوسته‌ای است، یک پوشش زیر گنبد و پوشش دیگر بالای آن قرار دارد. حرم امام رضا(ع) از جمله گنبدهایی است که دو گنبد آن، در دو زمان متفاوت ساخته شده است، در حالی که بسیاری از گنبدها مانند گنبد مسجد گوهرشاد دو پوسته آن در یک زمان ساخته شد.
وی با بیان اینکه تاریخ دقیق ساخت گنبد کنونی بر فراز بقعه مبارکه مشخص نیست، افزود: پوشش داخلی گنبد قدیمی‌تر بوده و پوشش خارجی باید چند سده بعد ساخته شده باشد. پوشش داخلی را برخی به زمان مامون، همزمان با شهادت حضرت و حتی قبل از آن نسبت می‌دهند و برخی دیگر هم اعتقاد دارند این گنبد در سده چهارم یا پنجم قمری ساخته شده است، اما پوشش بیرونی آن که هم‌اکنون ما می‌بینیم، به دوره‌های ایلخانی تا صفوی از سده هفتم تا دهم نیز نسبت داده‌اند که به نظر می‌رسد دوره تیموری به واقعیت نزدیک‌تر باشد.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس گفت: گنبد حرم در میانه سده دهم هجری قمری در دوره صفوی توسط شاه طهماسب اول طلاکاری شد. شاه عباس اول و شاه سلیمان گنبد را تعمیر کرده و کتیبه‌هایی به آن افزودند.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس یادآور شد: مامون که می‌خواست احترام و عزت به امام رضا(ع) بگذارد پس از اینکه حضرت را به شهادت رساند در نزدیکی قبر پدرش، هارون الرشید امام رضا(ع) را دفن کرد. به همین دلیل است که ضریح مطهر در وسط بنا قرار ندارد و کمی به سمت غرب است، به تدریج که شیعیان قدرت یافتند قبر هارون محو شد.
نعمتی گفت: شاه طهماسب، دومین پادشاه صفوی که در نوجوانی به قدرت رسید در شرق کشور همواره با مشکل هجوم ازبک‌ها مواجه بود. او نذر کرده بود اگر در برابر ازبک‌ها به پیروزی دست یابد گنبد امام رضا(ع) را طلا کند.
وی افزود: بدین ترتیب نذر طلاکاری گنبد با ۱۸۹ کیلوگرم طلا برای گنبد و ۵۱ کیلوگرم برای میل ادا شد. شیوه طلاکاری نیز به این صورت بود که ابتدا مسگران و صفاران ورقه‌های مسی را برش زده و پرداخته و به شکل خشت‌های قابل نصب بر بدنه آجری آماده می‌کنند سپس زرگران آنها را طلاکاری می‌کردند. کتیبه این طلاکاری اکنون در دست نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که کتیبه وجود داشته است.
کتیبه دور گنبد
نعمتی با بیان اینکه شاه عباس اول نیز در مرزهای شرقی با ازبک‌ها درگیر بوده است، گفت: در دوران شاه عباس اول ازبک‌ها مشهد را تصرف کردند و علاوه بر شهر به حرم نیز آسیب رساندند، حتی میل بالایی را کندند. یکی از اقدامات شاه عباس تعمیر گنبد بود و به این ترتیب اولین بار تعمیر گنبد بارگاه رضوی در دوران او انجام شد.
وی درباره کتیبه دور گنبد حرم تصریح کرد: شاه عباس اول نیز نذر کرد که اگر بتواند بر ازبک‌ها پیروز شود از اصفهان پیاده به پابوس امام رضا(ع) بیاید، به همین منظور طی ۲۸ روز ۱۹۹ فرسخ را پیمود. در این دوره حکومت ایران با عثمانی جنگ داشت، با توجه به اینکه کربلا در دست عثمانی‌ها بود شاه عباس می‌خواست توجه مردم را به مشهد و زیارت امام رضا(ع) به جای کربلا جلب کند، به همین منظور خودش پیاده از اصفهان که مرکز حکومت بود، به مشهد سفر کرد.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس گفت: شاه عباس در جریان تعمیر و تکمیل نمای گنبد یک کتیبه به آن اضافه کرد. این کتیبه یک قاب سرتاسری در بالای ساقه گنبد به خط ثلث با زمینه لاجوردی است که علیرضا عباسی خوشنویس مخصوص شاه آن را نوشته است.
کتیبه چهارگانه گنبد
وی با اشاره به اینکه سال ۱۰۸۴ قمری زلزله مهیبی مشهد را لرزاند، گفت: این زلزله خسارات زیادی به بناهای مشهد و حرم رضوی وارد کرد. گنبد مطهر در این حادثه ترک برداشت. کتیبه‌های چهارگانه پایین ساقه گنبد به این حادثه اشاره دارد. شاه سلیمان صفوی پس از تعمیر گنبد این چهار قاب را افزود، محمدرضا امامی اصفهانی خوشنویس وقت کتیبه را نوشت و متن آن توسط حسین خوانساری ادیب و فقیه برجسته در دوره صفوی تنظیم شد.
نعمتی افزود: سال ۱۳۳۰ قمری قزاق‌های روسی وارد شمال ایران از جمله مشهد شدند و حرم را بمباران کردند. این هجوم به مردم و حرم به آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی مشهور شد که باعث آسیب بسیار به حرم و به ویژه گنبد شد، در جریان این حادثه روس‌ها بر روی بام حرم رفتند و با شکستن پنجره‌های گنبد، از بام به مردم تیراندازی کردند، بنا به گزارش‌ها ۱۸ نقطه گنبد سوراخ شد.
وی ادامه داد: وضعیت آستان قدس و کشور در آن زمان بدتر از آن بود که امکان نوسازی کلی نمای گنبد وجود داشته باشد، مرتضی قلی‌خان طباطبایی، تولیت وقت با حمایت مالی حسین میرزای نیره الدوله، والی خراسان کار تعمیر را انجام دادند، برخی از آثار گلوله‌ها تا تعمیر سال‌های بعد یعنی سال ۱۳۵۷ باقی ماند.
آخرین تعمیر و طلاکاری گنبد
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس خاطرنشان کرد: تصاویر گنبد در دهه ۲۰ شمسی نشان از خرابی و شکاف خشت‌های نمای گنبد دارد، حدود سال ۵۷ .ش تصمیم گرفته شد تا نمای ایوان طلا، گنبد و گلدسته نوسازی شود، عبدالعظیم ولیان، تولیت وقت کار نوسازی بنای گنبد را به طلاکاران پاکستانی سپرد، اما چون در کارشان موفق نبودند طلاکاران ایرانی کار نوسازی و طلاکاری را به اتمام رساندند.
وی درباره شیوه بازسازی نمای گنبد، اظهار کرد: پس از برپایی داربست ردیف تمامی خشت‌ها درج و سپس از گنبد جدا می‌شود. در مرحله نماسازی خشت‌ها جداسازی و از طلا زدوده میشد تعدادی از آنها در کار نماسازی دوباره به کار می‌رفتند و برخی نیز به انبار می‌رفت. برای ساخت زیرکار نما یک لایه بتن و میلگردی به قطر ۲۰ سانتی‌متر خشت‌های مسی طلا شده به یکدیگر محکم می‌کند.
نعمتی یاداور شد: پیمانکاری طلای گنبد را آب‌کار تهرانی، جعفر نوروزخان عهده‌دار شد و تعمیر، زیرسازی و نصب نما توسط استادکاران آستان قدس انجام شد.
وی خاطرنشان کرد: خشت‌های تازه که قرار بود در طلاکاری به‌کار رود از ورق‌های مسی در همان اندازه‌های اصلی ۲۵ در ۳۸ سانتی‌متری بود. حاشیه‌های اضلاع گوناگون آنها به صورت مختلف، خم و صیقلی داده شد و به منظور میخ‌کردن خشت بر بتن‌ها دستک‌هایی در پشت خشت‌ها تعبیه شد.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس بیان کرد: در ابتدا کار روکش طلای خشت‌ها به دلیل اجرای ناقص مراحل آبکاری و صیقلی‌نکردن خشت‌ها بعد از آب‌طلا پوسته شد، کار طلاکاری به کندی پیش‌رفت به علت وقوع انقلاب، برای مدتی کار تعطیل شد و دگرگونی اساسی در آستان قدس رخ داد. در تیرماه سال ۱۳۵۸ بار دیگر کار نما و طلاکاری آغاز شد و خرداد سال بعد نماسازی به پایان رسید.
نعمتی درباره تعداد خشت‌هایی که در گنبد به کار رفت، تصریح کرد: ۷۷۴۰ عدد خشت در نوسازی گنبد به کار رفت که ۷۱۹۳ عدد خشت جدید بودند. وزن خشت‌های مسی 16808 کیلوگرم بود و ۲۲۲.۱۹ کیلو گرم طلای تیزآبی با بالاترین عیار روی این ورق‌های مسی جذب شد. ۱.۴۳ کیلوگرم طلا از خشت‌های قدیمی بازیابی شد، میزان ضخامت روکش طلا ۱۶ هزار میلی‌متر یعنی ۴ برابر ضخامت روکش قبلی است.
وی درباره شیوه آخرین طلاکاری تصریح کرد: در این مرحله ۷۰۰ مترمربع سطح گنبد به صورت الکترونیکی طلاکاری شده‌اند و روی هر خشت ۳۰ گرم طلا به‌کار رفت که البته این مقدار در خشت‌های ردیف‌های بالا گنبد که کوچکتر است تغییر می‌کند. این اولین باری بود که از تکنیک آبکاری به جای روش چسباندن ورق‌های طلایی روی خشت استفاده میشد.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس یادآور شد: حافظیان رضوی که پیشتر کار تعویض ضریح چهارم حرم را بر عهده داشت در کار طلاکاری گنبد نماینده تولیت آستان قدس و ناظر بود.
آخرین کتیبه
وی اضافه کرد: در آخرین باری که طلاکاری صورت گرفت در اثر اضافه شدن لایه ۳۰ سانتی‌متری بتن بر روی گنبد، سطح گنبد افزایش یافت و فضا برای افزوده شدن یک کتیبه فراهم شد. بنابراین آخرین کتیبه بر گنبد حرم مطهر در آذر ۱۳۵۹ افزوده شد.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس درباره تفاوت شیوه طلاکاری در قدیم و آخرین طلا کاری، گفت: در گذشته تکنیک خاصی به این منظور به کار نمی‌رفت، اما امروزه روکش استیل و آبکاری به صورت برقی و با ظرافت بسیار به کار می‌رود. در شیوه جدید ورق‌های مسی طلا کاری به صورت برگ نازک در آورده میشد این برگ‌ها آنقدر نازک هستند که اگر دستتان را کنارش بگذارید به آسمان حرکت می‌کند. قطر آنان ۸ هزارم یک میلی‌متر است.
وی خاطرنشان کرد: گنبد از زمان ساخت چهار بار تعمیر شد و آخرین بار سال ۱۳۵۹ کار تعمیر گنبد به پایان رسید.
ایسنا
بخش نظردهی بسته شده است..