بافت تاریخی اردکان در ۱۲ محله

در هر کوی و برزن سایه بانی را برای آرامش خاطر رهگذری می یابیم، کوچه های تنگ سقف خورده ای که گرمای طاقت فرسای کویر را از خاطرتان می زداید.
بادگیرهایی مرتفع، آب انبارهایی دایره ای شکل، خنکای تابستان و آب خنک آن را به مردمان ارزانی می دارد و سخاوت و قناعت مردم این دیار را به یاد می آورد، آب انبارهایی که با عظمت و زیباییشان نگاه هر بیننده ای را متحیر هنر گذشتگان می کند.
کوچه پس کوچه های کوچک شهر در قالب خانه ها و دربندها نام افراد بزرگ را به یدک می کشد، دربند صدرالفضلا، مجدالعلما، ملاتقی و خانه خاتمی ها، تقدیری، افضلی، سنایی و غیره کوچه های مسقف (ساباط) بازار چارسوق که یادآور رونق کسب و کار در این دیار بوده ، کسب و کاری که از گذشتگان هنوز به یادگار مانده است.
کلک سازی، سبدبافی با ترکه انار، جاروبافی با شاخه خرما، کاربافی، زیلوبافی، زنجیرسازی، چیلونگری، مازاری، قالی بافی، عصاری از صنایع دستی این شهرستان بشمار می رود.
مردمانی که دین و دنیا را در کنار هم داده اند٬ راسته بازار را که بگیری می رسیم به مساجدشان ٬ گنبدهای خشتی فیروزه ای با گلدسته های سر به فلک کشیده مساجد جامع٬ حاج محمد حسین، زیر ده، رجبعلی، حاج محمد سعیدا و غیره که صدای اذان را در آسمان آبی کویر طنین انداز می کند.
تمام این میراث کهن و مردمانش در دل ۱۲ محله در پهنای این کویر جای گرفته اند.
علمای بزرگی در این شهر آمدند و رفتند تا زیستن را به یادگار بگذارند و تا ابد یک چیز در خاطره ها بماند٬ اردکان مهد علم و هنر٬ نگین کویر ایران.
آثار شاخص گردشگری شهرستان اردکان را می توان این گونه عنوان کرد
بافت تاریخی داخل حصار اردکان یکی از بزرگترین بافت های خشتی استان یزد در دل شهر کویری اردکان می باشد که مساحتی بالغ بر ۵۰ هکتار دارد.
این بافت دارای ۱۲ محله و ۱۲ دروازه بوده که تنها چهار برج از آن ها باقی مانده است و از شاخصه های آن بازار، مساجد تاریخی، حمام های فراوان، خانه هایی بهشت گونه و کوچه هایی با ساباط ها و دربندها که سایه سار امنی برای انسان کویرنشین از گرما و سرما فراهم می آورد.
این بافت ارزشمند به شماره ۱۰۸۴۵ به قدمت اسلامی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
**بازار چهارسوق
توانمندی و هنر معماری کویر، بازاری با طولی نزدیک به یک کیلومتر را در شهر زینت داده که تنها از آن همه شکوه دو رسته کوچک شرقی – غربی با بناهای جانبی آن از دوران قاجاریه به یادگار مانده است.
این بازار جزء ابنیه های شاخص موجود در بافت تاریخی داخل حصار اردکان می باشد و دارای راسته های اصلی و فرعی و چهارسوق بوده که دربندها وارد آن می شدند و به عنوان شریان اصلی بافت قدیم مورد استفاده قرار می گرفته است.
**کوچه آشتی کنان
این کوچه که باریک ترین و کم ارتفاع ترین کوچه مسقف بافت تاریخی محسوب می گردد، بین مسجد جامع و حمام بازار قرار دارد و در اصل برای حفظ حریم مسجد تعبیه شده است.
در فرهنگ عامه اردکان این کوچه را از آن روی آشتی کنان می نامند که به علت پهنای کم آن عابرانی که از روبرو می آمدند لاجرم با یکدیگر برخورد می کرده اند و سبب رفع کدورت ها می شده است. برخی نیز معتقدند که این کوچه در واقع به منظور ورودی حمام زنانه بازار تعبیه شده بوده و تنها معبر زنان بوده است.
**حمام بازار
این حمام به یادگار مانده از دوران قاجار بارها و بارها تغییرات زیادی را به چشم خود دیده، با این همه سالها هنوز دارد به کار خود ادامه می دهد. بین حمام زنانه و مردانه یک گاو چاه وجود دارد که آب خزینه های مردانه و زنانه را تأمین می کرده است. این حمام به شماره ۱۱۰۷۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
**زیارتگاه چک چک
این مکان یکی از مهمترین زیارتگاه های زرتشتیان جهان است که همه ساله در روزهای پایانی خردادماه هزاران تن از زرتشتیان به مدت پنج روز به زیارت آن می شتابند.
پنج گاه نیایش در روز به درگاه اهورامزدا، در کنار پیر سبز، همراه با طنین صدای آرامش بخش چک چک، آبی که از شکاف کوه می چکد، به این مکان مقدّس در این پنج روز همدلی و زیارت، جلوه خاصی می بخشد.
جلوه ای روحانی که خاطره آن در دل هر زرتشتی مؤمن تا دگر بار که توفیق زیارت و دیدار پیر را بیابد ماندگار و فراموش نشدنی است.
**مسجد جامع
این مسجد یکی از بزرگترین مساجد اردکان است و دارای دو قسمت زمستان خانه و تابستان خانه می باشد و در محله بالاده قرار دارد.
از کهنترین اشیایی که در مسجد از قدیم الایام باقی مانده، حزب قرآنی است به سال ۹۱۱ هجری قمری. از رسوم رایج در فرهنگ عامه اردکان، چرخیدن زنان به دور گنبد نسبتا مرتفع مسجد و ریختن گندم برای کبوتران در دوشنبه اول هر ماه قمری می باشد، این مسجد به شماره ۲۲۳۹ به قدمت صفویه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
**ارگ خرانق
خرانق یکی از قدیمی ترین مناطق یزد و نام اصیل آن خورنق بوده و زرتشتیان در آن می زیسته اند و این قلعه بصورت دهکده ای در حصارهای بسیار بلندی محصور و دورتادور آن خندق قرار داشته و ۶ برج نیز برای نگهبانی در اطراف قلعه متصل به دیوارها تعبیه شده است.
در داخل قلعه محل نگهداری آذوقه و علوفه و همچنین دو آسیاب آبی و مسجد و حمام قرار داشته و اهالی می توانستند در صورت لزوم برای مدتی در داخل قلعه بمانند.
این قلعه دارای دو دروازه می باشد، خانه های داخل قلعه معمولا دو طبقه یا بیشتر می باشد که طبقه زیرین برای نگهداری حیوانات و طبقه فوقانی جهت سکونت اهالی بوده است.
بعد از اسلام در وسط قلعه مسجد جامع را بنا کرده اند که دارای شبستانی مربع و صحنی چند ضلعی است در بالای این مسجد منار جنبان آجری بلندی تعبیه شده که از مرتفع ترین بناهای منطقه می باشد و در قدیم از آن به عنوان برج دیده بانی استفاده می شده ، این مجموعه به شماره ۱۱۵۰۹ به قدمت تاریخی تا اسلامی به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
**موزه مردم شناسی اردکان
این موزه در سال ۱۳۷۱ بصورت خصوصی و با همت آقای علی سپهری اردکانی راه اندازی شد و شامل بخش های فرهنگی، مردم شناسی، جانور شناسی، ایران شناسی و گیاه شناسی می باشد. بخش مردم شناسی آن یکی از غنی ترین بخش های موزه محسوب می شود و بیش از هزار قطعه از اشیاء و لوازم کار و زندگی مردم اردکان را در معرض دید بازدید کنندگان قرار داده است.
**آسیاب دژگ
این آسیاب کوچک که تنها آسیاب داخل بافت تاریخی اردکان است، در محله دروازه سیف قرار گرفته و برای آسیاب کردن گندم مورد نیاز روزانه اهالی به کارگرفته می شده و با آب قنات مورتین که در مخزن پشت آن ذخیره می شده سنگ آسیاب به حرکت در می آمده است.
این آسیاب را به نام های مختلف دُزُگ، دِزُگ و دِژُگ می نامند که هر یک وجه تسمیه خاص خود را دارد. قول صحیح تر آن است که به علت قرار گرفتن آسیاب در پای قلعه و دژ قدیمی شهر به نام دِژُگ خوانده می شده که به مرور زمان به دِزُگ مبدل شده است. این آسیاب سالها در دل خرمن ها خاک مدفون بود و به همت شهرداری و میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اردکان مرمت و بازسازی شده است.
**صنایع دستی اردکان
صنایع دستی همانطور از نام ان مشخص است هنر صنعتی است که انسان و دست انسان در آن نقش اصلی دارد.
در شهرستان اردکان نیز در کنار مشاغل کشاورزی و صنعتی، هنر صنعت هایی از قبیل قالی بافی، زیلو بافی، لبافی، قپان سازی، چلنگری(منقل سازی، زنجیر سازی، قفل سازی، ابزار سازی)، مسگری و رویگری، سبد بافی با ترکه انار و همچنین جارو سازی با برگ خرما وجود داشته که امروزه از آنها به عنوان صنایع دستی اردکان یاد می شود که متاسفانه تعدادی از آنها به دلایل متعدد به فراموشی سپرده شده اند.
**حلوا ارده سنتی اردکان
سابقه طولانی، موفق و درخشان شهرستان اردکان در تولید فرآورده ‏های کنجدی در سطح کشور و حتی بین المللی، این شهر را به قطب صنعتی محصولات کنجدی در کشور تبدیل کرده است.
ارده و حلوا ارده سازی اردکان دارای پیشینه ای ۵۰۰ ساله می باشد که در طول این مدت یکی از پرطرفدارترین صنایع شیرینی و غذایی در کشور بوده است. بنابر روایات و اسناد متعدد، ارده و حلوا ارده اردکان در دوران صفوی مورد توجه درباریان و شاهان صفوی قرار گرفته است. حلوا ارده نوعی از حلواست که از ارده تهیه می شود. صنعت کهن حلوا ارده سازی اردکان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی اردکان در این خصوص با بیان اینکه در نوروز سال ۹۴ نزدیک به ۷۷۰ هزار نفر از ۲۰ اثار تاریخی این شهرستان بازدید کردند تصریح کرد: پیش بینی می شود که با توجه به مساعد بودن آب وهوا و بیشتر شدن تعطیلات و نیز شرایط خاص کشورهای همسایه امار بازدیدکننده ومسافرین خارجی وداخلی بالا تری نسبت به سال گذشته داشته باشیم.
حمید مشتاقیان گفت: در طول شش ماه اخیر نزدیک به ۵۰ پروژه داشته ایم که با اعتبار ۵۰۰ میلیون تومان مرمت و هزینه شده است.
وی اظهار کرد: اداره میراث فرهنگی اردکان برنامه های متنوعی برای ایام تعطیلات نوروز در نظر گرفته است که می توان به برپایی نمایشگاه ها و افتتاح بازارچه هایی که به معرفی سوغات و هنرهای مردم این مرز وبوم می پردازد اشاره کرد همچنین روز پنجم فروردین نیز به نام اردکان نامگذاری شده و در این روز برنامه های متنوعی در نظر گرفته شده است .
اردکان با ۸۵ هزار نفر جمعیت در ۶۰ کیلومتری شمال شهر یزد واقع شده است.