گذری بر آثار تاریخی شهرستان اردکان

به گزارش یزدی نیوز شهرستان اردکان با وسعت ۲۳۷۹۵ کیلومتر مربع، در ۶۰ کیلومتری شمال غرب استان و در حاشیهی کویر نمک قرار دارد. این شهرستان دارای سه بخش «مرکزی»، «خرانق» و «عقدا» و پنج دهستان به نامهای محمّدیه، زرّین، رباطات، عقدا و نارستان است.
بافت تاریخی داخل حصار اردکان
بافت تاریخی داخل حصار اردکان یکی از بزرگترین بافت های خشتی استان یزد میباشد که مساحتی بالغ بر ۵۰ هکتار دارد. این بافت دارای ۱۲ محله و ۱۲ دروازه بوده است که تنها چهار برج از آن دروازهها باقی مانده است. از شاخصه های بافت تاریخی اردکان؛بازار، مساجد تاریخی، آبانبارها، حمّام های فراوان و خانه هایی است که فضای بهشتگونهی آنها انسان را در عالم رؤیا فرو میبرد و کوچه هایی با ساباطها و دربندهای فراوان که سایه سار امنی برای انسان کویرنشین از گرما و سرما است. این بافت که از سالمترین بافتهای قدیمی کشور میباشد، از نظر معماری دارای ارزش فراوان میباشد و اکثر خانه های رجال و بزرگان در این بافت قرار دارد. میگویند اردکان با مدل یکی از صور آسمانی طرحریزی شده است و آن ستارهی اسد یا شیر خفته است. به این صورت شواهد نشان میدهد که اردکان از ابتدا به صورت شهر بنا شده، چرا که مردمانش با ارزشها و باورهای مشترک دست به ساخت آن زدهاند و آن را از همان ابتدا دیدارگاه دیدهاند. رونق این شهر را باید از قرن هفتم به بعد جستجو کرد.
مسجد جامع اردکان
از مساجد ساخته شده در قرن دهم هجری، «مسجد جامع اردکان» است و زیلویی که تاریخچهی آن سال ۱۰۳۸ ق. را نشان میدهد در این مسجد دیده میشود. ایوانی بلند جلو غرفهها، گرمخانه با طاق و تویزه، قوسهای بلند و … از جلوههای این مسجد است که در پیرامون صحن ساخته شده اند.
مسجد حاج محمد حسین
اوّلین مسجد آجری شهر یادگاری از دوران صفوی که با مالالتجاره «حاج محمدحسین حاج علی اشرف» تاجر اردکانی که از تجارت در هند به دست آورده بود، بنا گردید. بادگیر هشت وجهی مسجد که زیباترین بادگیر شهر محسوب میگردد بر فراز بام مسجد خودنمایی میکند. مسجد تنها چیزی نبود که به همّت این مرد بنا گردیده، مدرسه، بازار، چهار سوق کوچک، تیمچه و آبانبار از دیگر وقفیات ایشان در مجموعهی حاج محمد حسین میباشد. معمار آن استاد حسین محسوب میشود. محراب آجرکاری این مسجد از شاهکارهای هنر معماری محسوب میشود.
بازار چارسوق یا زرین
توانمندی و هنر معماری کویر در عصر صفوی، بازاری مسقف با طولی نزدیک به یک کیلومتر را در شهر زینت داده بود که امتداد آن از دروازه جنوبی شهر (بازار نو) تا دروازه شمالی (کوشکنو) ادامه داشته و چارسوق زیبای آن زمانی بزرگترین چارسوق جنوب کشور محسوب میگردیده است. دریغ که امروز تنها از آن همه شکوه، دو راسته ی کوچک با بناهای جانبی آن از دوران قاجاریه به یادگار مانده است. بازار چارسوق به عنوان شریان اصلی حیات بافت قدیم نقشآفرین بوده که هماکنون بازماندهی این بازار راسته ی اصلی آن است که در آن آبانبار تاریخی رباط، حمّام تاریخی بازار، مسجد جامع و بخشهایی از بازار که به شکل طاق و تویزه اجرا شدهاند، باقی مانده است. در طول بازار یک رشته قنات به نام قنات نیلی در جریان بوده که کمترین مزیت آن استفاده بازاریان و مردم شهر و خنک نگه داشتن بازار بوده است. بازاری که چهارصد سال در برابر آفتاب کویر و طوفان و باران مقاومت کرد سرانجام در سال ۱۳۳۸ در برابر کلنگ و تیشهی تجددطلبان از پای درآمد.
مسجد زردُگ
مسجد زردُگ در خارج از شهر اردکان، در میان کشتزارها، در جوار روستای قدیمی زردُگ قرار دارد. این مسجد کهن به سبک مساجد قرن ۵ و ۶ هـ.ق، از گنبدخانهی کوچک و محراب گلین، شبستان و صحن کوچک تشکیل شده است. در این مسجد ارزشمند کمترین دخل و تصرّف پدید آمده است.
چک چک (پیرسبز)
این زیارتگاه که در ۶۸ کیلومتری شمال غرب شهر یزد، در دامنهی کوهی به همین نام در شهرستان اردکان واقع شده است، مورد احترام زرتشتیان ایران و جهان است و پنج شبانه روز در سال از تاریخ ۲۴ تا ۲۸خرداد ماه، به نام وقت زیارت آن انتخاب گردیده است و بازدید و سکونت در این پنج روز ویژهی زرتشتیان است و بقیهی روزهای سال، یکی از قطبهای مهمّ گردشگری استان یزد محسوب میشود. زیارتگاه پرجاذبهای است که در میان صخرهها و بر بلندای کوه، شکوه و منظر زیبایی دارد. از آنجا که قطرههای آب از روی کوههای سخت آن همواره در حال چکیدن است به «چک چک» معروف شده است. بر دیوارهی سنگی آبشار این زیارتگاه، گیاه «سیاوشان» روییده و قطرات آب با جلوهای خاص از آن عبور کرده و به داخل حوض سنگی زیر آن جهت شرب زایران ذخیره میشود.
زرتشتیان به این مکان پیرسبز میگویند و معتقدند شاهدخت ساسانی به نام «حیات بانو»، دختر یزدگرد سوم، در حملهی اعراب به این محل پناه آورده و غیب شده است. مجموعهای از بناهای اقامتی زایران و آبانبار در دامنه و بالای صخره و زیارتگاه، ساختمانهای اصلی این زیارتگاه را تشکیل داده است.
پیر هریشت
این زیارتگاه زرتشتیان در ۹۰ کیلومتری غرب یزد و در شهرستان اردکان واقع گردیده است. «پیر هریشت» به باور زرتشتیان، پناهگاه و محل غیب شدن کنیز یکی از دختران یزدگرد ساسانی است که نامش «مروارید» بوده است. نام دیگر او را «گوهربانو» نیز گفتهاند. گویند در حملهی اعراب به اینجا پناه آورده است. این مکان مورد احترام و مقدّس یکی از زیارتگاههای دیگر زرتشتیان است.
پارس بانو
یکی دیگر از زیارتگاههای مهمّ زرتشتیان است که در ۱۱۲ کیلومتری شمال غرب یزد و در روستای «زرجوع» نزدیک عقدا واقع است. این زیارتگاه به اعتقاد زرتشتیان، محل غیب شدن شهبانوی پارس به هنگام حمله اعراب بوده است.
قدیمیترین آثار این زیارتگاه، سنگ نبشتهی نصب شده در ورودی آن است که قدمتش، به دورهی صفوی میرسد.
«خاتون بانو»، «پارس بانو» یا «بُونو پرس» نامهای دیگر این زیارتگاه است.
دخمههای شریفآباد
این دخمهها در سال ۱۲۲۵ ش.، توسط «مانکجی لیمجیهاتریا» یکی از پارسیان هند، بنا شده است. دخمه و بناهای اطراف آن (خِیلهها) تاکنون به خوبی حفظ شده و از سالمترین بناهای زرتشتیان شهرستان اردکان است.
مصالح به کار رفته در این بنا قلوه سنگ، تخته سنگ، لاشه سنگ با ملات ساروج، گل و آهک و … است. بناهای اطراف دخمهها به سبک معماری قاجاری ساخته شده است.
پیر نارستانه
«پیر نارِسون» یا «پیر نارستانه»یکی دیگر از زیارتگاههای مورد احترام زرتشتیان است که در ۳۱ کیلومتری شرق یزد در ارتفاعات میان یزد و خرانق در پشت کوه دُربید واقع شده است.
قدمت بنای فعلی این زیارتگاه را به عصر مظفرالدّین شاه قاجار نسبت میدهند؛ لیکن بنا به اعتقاد زرتشتیان، مکان بسیار مقدّسی است که یکی از شاهزادگان ساسانی زرتشتی به نام «اردشیر» در این مکان پنهان است و حاجات مردم را برآورده میسازد.
آبانبار حاج محمّدرضا
این آبانبار صدساله با آجرکاریهای زیبا در سردر ورودی و گنبد و سه بادگیر و دو راه ورودی، روزگاری محلّ تأمین آب برای خانوادههای زیادی بوده است.
خانهی تقدیری
خانهای است بهجا مانده از دوران قاجاریه متعلق به یکی از تجار بنام اردکانی متشکل از دو خانه اعیاننشین و نوکرنشین با یک مطبخ مشترک. از زیباییهای خانه تقدیریها میتوان به اتاقهای پنج دری و سه دری با شیشههای الوان را نام برد. هر دو خانه دارای پایابهایی است (محل عبور آب قنات) که از آب قنات بهاءالدین آباد تغذیه میگردد. زیرزمینی که از بادگیر روی صفّه (ایوان تابستاننشین) با یک شبکه چوبی تغذیه میشود و زمستاننشینی که بادگیر دارد، زیباییهای این خانه را بیش از پیش نمایان میدارد. این خانه به سبک خانههای یزدی (چهار وجهی) ساخته شده است.
خانهی آیتاللّه خاتمی
از جمله خانههای تاریخی اردکان با کمتر از صد سال قدمت است. بادگیرهای مرتفع، اتاقهای سه دری، تالار و حیاط فضاهای اصلی خانه را تشکیل میدهد. این مکان که خانه آیتالله فقید سیّد روحالله خاتمی (ره) بوده، اکنون به «موزهی رجال» تبدیل شده و از جمله واحدهای تحت پوشش نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی گردشگری اردکان است.
خانهی انصاری
از اصیلترین بناهای دورهی قاجار «خانهی انصاری» است.
این خانه دارای گچبریهای زیبا با طرح شمسه، قابهای پنجرهمانند با نقوش هندسی و مشبّک، بادگیر چهارطرفه و اتاقهای مختلف است.
حمّام چرخاب
این بنا که از دو حمّام مردانه به نام «حاج محمد سعیدا» و حمّام زنانه «به نام حاج محمد رضایی» تشکیل شده است از یادگارهای دوران قاجار است که در محله چرخاب قرار دارد. حمّام زنانه از قدمت بیشتری نسبت به حمّام مردانه برخوردار بوده است. در ورودی حمّام سعیدا یک قطعه کاشی به رنگ آبی لاجوردی نصب شده بود که در آن نقش دو طاووس که روبروی یکدیگر ایستادهاند و چهار سرو در دو طرف آنها و دو بلبل در بالای سروها قرار داشته و در حاشیه این نقش نام ۱۲ امام به خط نسخ و با رقم کاشی به تاریخ ۹۵۹ قمری به خط حیدر بن حسین اردکانی نگاشته شده بود. هر چند به نظر میرسید که این کاشی در اصل متعلق به این حمّام نبوده و از بنایی دیگر بدینجا منتقل شده بوده اما چندی است که این لوحه زیبا نیز به سرقت رفته است. این دو حمّام دارای تون (آتشدان) و چاهخانه مشترکی است.
دربند
دربند حکیم باشی
با توجّه به مصالح به کار رفته، قوسهای هلالی و آجرکاری این دربند، قدمت آن را اواخر دورهی قاجار یا اوایل عصر پهلوی میدانند.
دربند از یک هشتی که بر روی آن کلاه فرنگی قرار گرفته، شروع میشود و سقف ادامهی دربند که فضای مستطیل شکلی است به صورت قوسی طرّاحی شده است. ورودی دربند نیز دارای در چوبی و سردر آجرکاری شدهای است.
دربند مجدالعلماء
دربندی است متعلّق به دورهی قاجار که در آن، خانه ی «مجدالعلماء» قرار گرفته و از همین رو، به این نام معروف است.
دربند پس از هشتی، به معبری میرسد که دو طرف آن سکّوی نشیمن است. سقف آن به صورت طاق و تویزه است و زیبایی دربند، در کلاه فرنگی روی هشتی است که با طرح شمسه، گچکاری شده است.
دربند صدرالفضلاء
این دربند نیز متعلّق به عصر قاجار است.
دربند صدرالفضلاء با قرار گرفتن چهار غرفه ی کوچک در چهار گوشهی آن، از شکل مربع به شش ضلعی تبدیل گردیده و با ستونها و سرستونهایی نماسازی شده است. قوسهای آجری نیز به سبک حسینیهها در دو طرف آن کار شده است. ویژگی متفاوت این دربند، روباز بودن آن است.
خرانق
روستای خرانق بر سر راه یزد به خراسان، یکی از ایستگاه های کاروانی قدیم بوده است که قدمت آن احتمالاً به پیش از اسلام میرسد. خرانق به صورت ده دژ کهن است که در میان حصار و برجها محصور شده و تمام روستا در این قلعه ساخته شده است. خانه های مسکونی در دو طبقه، مسجد، حسینیه، بازارچه، کوچههای روباز و سرپوشیده که از خشت و گل و گاه چوب بنا شدهاند، فضای منسجم قلعه را تشکیل می دهد. قدمگاه امام رضا (ع)، کاروانسرا و زمینهای کشاورزی در پیرامون دژ قرار دارد.
مسجد جامع و منار جنبان خرانق
در وسط قلعهی خرانق و در کنار حسینیه، مسجد جامع قرار دارد. این مسجد دارای شبستانی مربع و صحنی چندضلعی میباشد. در بالای این مسجد منار جنبان آجری بلندی تعبیه شده که از مرتفعترین بناهای منطقه است و در قدیم از آن بهعنوان برج دیدهبانی و فانوسخانه استفاده میشده است. قطر این منار جنبان بیش از دو متر و ارتفاع آن از سطح پشت بام نزدیک به ۱۵ متر میباشد و به راحتی با دست میتوان آن را به حرکت درآورد. در داخل آن دو راهپله مجزا برای رفت و برگشت قرار دارد و از سه طبقه  تشکیل شده است. در داخل مسجد اثری از معماری قابل توجه یا چیزی که بتوان از روی آن تاریخ بنای مسجد را مشخص نمود دیده نمی شود ولی آنچه مسلم است، بنای مسجد مربوط به قرن دهم قمری می باشد.
بافت تاریخی خرانق
تاریخچه ی خرانق قدیمی تر از شهر یزد است، نام اصلی آن خورنق بوده و زرتشتیان در آن میزیسته اند. قلعه ی خرانق که به صورت دهکدهای است در حصارهای بسیار بلندی محصور است و دورتادور حصار خندق قرار داشته و ۶ برج نیز برای نگهبانی در اطراف قلعه متصل به دیوارها تعبیه شده است. در داخل قلعه آذوقه و علوفه و همچنین دو آسیاب آبی و مسجد و حمّام قرار داشته و اهالی میتوانستند در صورت لزوم برای مدتی در داخل قلعه مقاومت کنند. این قلعه دارای دو دروازه میباشد که یکی را دروازه بالا و دیگری را دروازه پایین میخوانند. آنچه در این بافت بسیار دیدنی و جالب توجه است، کوچه های کج و معوج آن است که طبق روال کوچههای شهرهای باستانی ایران ساخته شده و نمایانگر قدمت خرانق است. خانه های داخل قلعه معمولاً دو طبقه یا بیشتر میباشد که طبقه ی زیرین برای نگهداری حیوانات و طبقه ی فوقانی جهت سکونت اهالی بوده است.
عقدا
در ۴۰ کیلومتری شمال غربی اردکان، در کنار جادهی یزد – تهران، روستایی تاریخی و کهن به نام «عقدا» قرار گرفته که قدمت آن را معاصر با میبد میدانند و ساخت آن را به «عقدار» یکی از سرهنگهای «یزدگرد» نسبت میدهند.
این روستای دیدنی و تاریخی دارای آثار کهن بسیاری است که هر یک از آنها به نوبهی خود، ارزش تاریخی زیادی دارد.
رباط خرگوشی
بیابان خرگوشی بر کنارهی شرقی و جنوبی باتلاق گاوخونی واقع است. در این بیابان، بر سر راه قدیم یزد به اصفهان که در عصر صفوی بازسازی شده، کاروانسرایی خوش طرح به نام «رباط خرگوشی» قرار دارد. این بنا از آثار «شاهعبّاس صفوی» است و در کتاب «عالمآرای عبّاسی» هم از آن یاد شده است.
بنا از سنگ و آجر و با ابعاد ۸۰×80 متر است. در بدنهی آن، ۵ ستون برج نما بنا شده و اصطبل، حجره ها، صفّه ها و مخزن آب که به صورت آبانبار تعبیه شده قسمتهای مختلف این بنای تاریخی را تشکیل میدهند.
نفیسترین اثر باقیمانده در این رباط کتیبهای به خط «علیرضا عبّاسی»، خوشنویس مشهور دوران شاهعبّاس است که بر پیشانی رباط میان شاه نشین در سردر ورودی میدرخشد و متن آن در سال ۱۰۲۳ ق. نوشته شده است.
کاروانسرای حاج ابوالقاسم رشتی
کاروانسرایی است متعلّق به سال ۱۲۶۲ ق. که بنای آن کار خیر حاج ابوالقاسم رشتی، از بازرگانان نامی یزد، بوده و به سبک کاروانسراهای شاهعبّاسی ساخته شده است. در این بنا، بادگیر و دو طبقه رباط از دور خودنمایی می کند. نام وقفکننده و سال احداث آن بر تخته سنگی به خط نستعلیق بر دیوار نصب شده است.
رباط شاهزاده
کاروانسرایی است که به دستور «محمّد ولی میرزا» فرزند «فتحعلی شاه» قاجار و بر جای بنای رباط قدیم ساخته شده و نام این بنا در «تاریخ عالم آرای عبّاسی» آمده است.
این کاروانسرای آجری در چهار قسمت مختلف، برای چهار فصل سال ساخته شده است.
مجموعه آبانبارهای احمدآباد
احمدآباد بنا بر اسناد موجود توسط شیخ احمد یزدی متوفی به سال ۶۳۵ هجری قمری احداث گردیده و مجموعه آبانبارهای آن قدمتی قاجاری دارند.