شهرستان ابرکوه شعبه ای از جاده ابریشم

به گزارش یزدی نیوز شهرستان ابرکوه با وسعت ۵۷۸۵ کیلومتر مربع در ۱۴۰ کیلومتری غرب یزد قرار دارد. این شهرستان دارای دو بخش «مرکزی» و «بهمن» و چهار دهستان تیرجرد، فراغه، مهرآباد و اسفندار است. ابرکوه بر سر راه یکی از شعب جاده ی ابریشم است که در گذشته آباد و پرجمعیّت بوده است.

مسجد جامع ابرکوه
این بنا از مساجد دورهی سلجوقی محسوب میشود. از نظر سبک ساختمانی، جزو بناهای چهار ایوانی است و مانند اکثر مساجد جامع، دارای دهلیز، شبستان و محراب است. بیشتر قسمتهای بنای مسجد از آثار دورهی مغولی است؛ ولی قسمتهایی هم در آن وجود دارد که سابقه ی کهنتری دارند. از آن جمله، میتوان به شبستان گنبددار مسجد اشاره کرد که متعلّق به پایان سلطنت ابوسعید (ایلخانی) است. از ویژگیهای مهمّ بنا، دو محراب آن است. محراب اوّلیّه ی مسجد همانند بناهای مغولی ساخته شده و به منظور اصلاح محراب اوّلیّه، محراب دومی نیز ساخته شده است. این محراب، قدری قبلهی سابق را اصلاح میکند.
گنبد عالی (علی)
گنبد عالی ابرکوه یکی از برجهای آرامگاهی سنگی دوره دیلمیان در سده ی پنجم هـ.ق است که بر بالای تپّهای واقع گردیده است. این بنای تمام سنگی با نمای خارج و داخل، به صورت هشت ضلعی روی تختگاهی چهارگوش بنا گردیده است. سرداب میان بنا، مدفن آرامگاه است. بالای سردر ورودی بنا، کتیبهی کوفی با خط درشت و برجسته دیده میشود. ارتفاع و بلندای برج ۲۲ متر و ضخامت دیوار گنبد ۲ متر است. بر اساس کتیبه ی دور تا دور آرامگاه، بنای مذکور آرامگاه امیر عمیدالدّین شمسالدّولهی دیلمی و مادرش، بانویی از طایفه ی هزار اسب بوده که به دستور فرزندش «فیروزان»، به سال ۴۴۸ ق. ساخته شده است.
سرو
از دیدنیهای کم نظیر دنیا سرو کهن ابرکوه است که در قسمت جنوبی شهر قرار گرفته و عمر آن به بیش از ۴۰۰۰ سال میرسد ولی بنا به گفته دانشمندانی از ژاپن و روسیه که از این درخت دیدن نمودهاند، عمرش را تا هشت هزار سال میتوان تخمین زد. ارتفاع این سرو شگفتانگیز ۲۵ متر و دور تنهی آن ۵/۱۱ متر است. درخت سرو ابرکوه یکی از عجایب خلقت و شکوه و آزادگی این سرو پیر واقعاً دیدنی است. سرو ابرکوه سومین اثر طبیعی است که در کشور به ثبت ملّی رسیده است.
امامزاده احمد
این محل، آرامگاه و حرم یکی از عرفا و بزرگان مشهور به پیر احمد است که گروهی از مورّخان ایشان را از فرزندان موسی بن جعفر (ع) میدانند. بقعهی مذکور دارای یک پیش فضای سرپوشیده است که پس از گذر از آن، به فضای اصلی میرسیم که مقبره در آن محل است. آنچه در فضای اصلی خودنمایی میکند، طاق بلند و رفیع آن است که به صورت فیلپوش ساخته شده است. بنای اوّلیّه آن با ظرافت و دقّت خاصّی احداث گردیده؛ اما تعمیرات صورت گرفته در آن، شکل ساختمان را تغییر داده است. مصالح به کار رفته در این بنا شامل: خشت خام، کاهگل و گچ میباشد. با توجّه به سبک معماری بنا، زمان احداث آن چهار الی پنج قرن پیش تخمین زده میشود اما بخشهایی از آن را در دورههای اخیر نوسازی کردهاند.
خانه ی آقازاده
این خانه با مساحتی بالغ بر ۸۵۱ متر مربع با طرح حیاط مرکزی است. بنای مذکور با گچبریهای ظریف و زیبا، مقرنسهای گچی و … تزیین شده است. قسمت شاخص و جالب توجّه بنا بادگیر دوطبقه و کلاه فرنگی بوده که در نوع خود، بینظیر است. ارتفاع بادگیر ۱۸ متر و مساحت آن ۱۸ متر مربع بوده و در دهانهی بادگیر، ۱۹ عدد دریچه تنظیم هوا وجود دارد که با بادگیر دومی هماهنگی و ارتباط دارد. بادگیر و کلاه فرنگی به ترتیب حکم خنککنندگی و نوررسانی (نورگیر) فضای زیرین و تالار خانه را دارند. قدمت خانهی آقازاده به دورهی قاجاریه باز میگردد.
مسجد بیرون
این مسجد شامل دو ایوان، گنبدخانه، شبستان با حیاط مرکزی است که در جنوب شهر واقع گردیده و چون در گذشته، بیرون از حصار شهر ساخته شده به «مسجد بیرون» شهرت یافته است. ایوان غربی این بنا به گنبدخانه ای گشوده میشود که از داخل، به شکل مربع و از خارج به صورت نیمدایره است. ضخامت دیوارهای آن به بیش از ۷۰/۱ متر میرسد. کتیبهی کاشی معرّق در سه رشته خط به عرض تقریبی ۶۵ سانتیمتر به رنگهای سفید و آبی بر پیشانی سردر ورودی مسجد نصب شده که از آن، اطّلاعات تاریخی به دست میآید. خط نسخ آن از انواع خطوط کتیبههای مورد توجّه دوران تیموری در قرن نهم هجری یا پانزدهم میلادی است. معروف است این بنای مذهبی، محل استراحت حضرت علی بن موسیالرّضا (ع) در سفر از مدینه تا مرو بوده است.
خانهی صولت
این خانه با سردری بلند و باشکوه دارای گچبریها و مقرنسکاریهای بسیار زیبا و برج بلند مراقبت است. مساحت خانه حدود هزار متر مربع است که ۱۵۰ متر مربع آن شامل حیاط مرکزی است و پیرامون آن عمارتی در دو طبقه و گاه سه طبقه (با احتساب زیرزمین) قرار گرفته است. از خصوصیات بارز بنا، میتوان ستونهای تزیینی گچبری شدهی زیبا، پرکار و پرنقش و نگار را ذکر کرد که به صورت برجسته با نقوش اسلیمی گل و بوته و صفّه هایی به صورت گوشوارهمانند دور تا دور حیاط را دربر گرفته است. هماکنون، موزهی مردمشناسی ابرکوه در این بنا جای دارد. قدمت این بنا به اواخر دورهی زندیه و اوایل دورهی قاجاریه میرسد.
قلعه ی شهرسب
قلعهای است عظیم که سردری رفیع دارد. هستهی اوّلیّه ی این مجتمع مسکونی عظیم را میتوان به دورهی صفویّه نسبت داد که با برج و بارو و سردری جداگانه، هشت برج در چهار زاویه در میان قلعهی بیرونی واقع شده است. کوچه ها و خانه های این واحد مسکونی به صورت شطرنجی طرّاحی شدهاند. این قلعه با دو حصار متّحدالمرکز، جمعاً شانزده برج از معدود قلعه های استان یزد است که معماری آن نسبتاً سالم مانده است. از این مکان، میتوان به عنوان جاذبهی مهمّ گردشگری شهرستان ابرکوه نام برد. ارگ شهرسب ۱۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. مصالح به کار رفته در آن شامل: خشت خام، گل، سنگ، چوب و آجر پخته میباشد. ویژگیهای بارز این مجتمع مسکونی بسیار زیبا، خانههای قدیمی با تزیینات گچبری و نقوش اسلیمی گل و بوته و مقرنسکاری آن است.
منطقه ی حفاظت شده ی اعلاء
منطقه ی حفاظت شدهی اعلاء، دشت پهناوری است با وسعت صد هزار هکتار که دشتهای صاف و تپههای ماهوری، شکل غالب ناهمواریهای آن است. بلندترین نقطهی منطقه، قلّهی اعلاء با ارتفاع ۲۳۷۷ متر از سطح دریا و پستترین نقاط آن شامل دشتهای کفه تاغستان با ارتفاع حدود ۱۴۰۰ متر است.
وضعیّت طبیعی منطقه: متوسط بارندگی در این محل حدود ۵۰ میلیمتر و تبخیر سالیانه معادل ۳۵۰۰ میلیمتر است. بیشتر بارندگی در زمستان و بهار است و تابستانهای آن گرم و خشک هستند. ناهمواریهای منطقه شامل کوهها، دشتها، جلگه ها و کفه هاست.
پوشش گیاهی منطقه: با توجّه به خصوصیّات آب و هوایی منطقه، پوشش گیاهی، ضعیف و دورههای خشکسالی، نسبتاً طولانی است. البته در سالهایی که بارندگی کافی باشد، رویش گیاهان بوتهای، درمنهی دشتی، گز، تاغ، اسفند، انجیر کوهی، گرامینهها و … سبب میشود که محیط مناسبی برای وحوش پدید آید. از جمله جانوران این منطقه میتوان به: جبیر، کل، بز، آهو، گورخر، برخی جوندگان، خرگوش، مار، روباه معمولی، شغال و گرگ اشاره نمود. پرندگان نادری چون: هوبره و زاغ بور و نیز علاوه بر آن کاکلی، تیهو، سنگ چشم، کبک، کبوتر چاهی و باقرقره در این منطقه دیده میشود.
سیّدون علی نقیا
بنایی است چهار ضلعی از خشت و گل که آن را در نقطهای مرتفع از شهر ساختهاند. گنبدی با پوستهی آجری و بلند دارد و هر ضلع آن از داخل، هشت متر و نیم، ضخامت دیوار یک متر و بیست و پنج سانتیمتر و بلندی تا زیر قوسهای گنبد ۹ متر است. بدنهی هر چهار طرف و چهار زاویهی زیر گنبد مقرنسکاری است. در دایرهی داخلی گنبد، کتیبهای از آیات قرآن به خط کوفی و به رنگ آبی نقش شده است. قدمت بنای سیّدون علی نقیا حدوداً به سال ۷۵۰ هجری بازمیگردد.
قلعه ی رباط
در مجاورت راه کنارگذر ابرکوه (کمربندی) قلعهای با نقوش هندسی مشاهده میشود که با مصالح خشت و گل بنا گردیده است. این قلعه دارای ۹ برج و حصار چینهای است. ورودی این قلعه در وسط ضلع شرقی قرار دارد و احتمالاً از آثار معماری دوران صفوی است.
آرامگاه عزیزالدّین نسفی (پیر حمزه سبزپوش)
آرامگاه عزیزالدّین نسفی یکی از بناهای تاریخی مهمّ ابرکوه است. این اثر در دورهی سلجوقیان، در قرن پنجم و ششم هجری بنا شده است.
بنای مذکور دارای محراب گچبری بسیار زیبایی است که با کتیبههای مزیّن گنبد علویان در همدان و مدرسهی حیدریّهی قزوین و مسجد جامع ورامین و مقبرهی پیر بکران در اصفهان همطراز و قابل قیاس و مشتمل بر گل و بوتههای اسلیمی و ریزهکاریهای بسیار عالی گچبری و کتیبههای کوفی و نسخ شیوای گچبری است و بر روی دو گل گچبری بر طرفین محراب، به خط نسخ، نام سازنده و تاریخ آن نوشته شده است (عمل محمّدبن ابیالفرج العراقی غفرالله له). در اطراف محراب نیز با خط نسخ، آیات ۲۰ تا ۴۲ سورهی هل اتی (الانسان یا الدهر) و با خط کوفی، دو آیهی آخر سورهی بقره نوشته شده است.
سرتاسر زیر گنبد را کتیبهی کوفی لاجوردی رنگی فرا گرفته است و در پشت طاق نما نیز نقّاشی وجود دارد.

بقعه ای است چهار ضلعی از قرن هشتم هجری، دارای گنبد که در کنارهی غربی روستای «هِک» در شش کیلومتری شهرستان ابرکوه واقع شده است. این بنا مدفن حسن بن رییس، از سلسلهی آل اینجو است که تماماً از سنگ سفید رنگ ساخته شده و گنبد آن از سوی خارج، دارای پوشش آجر است. در ضلع جنوبی بنا محرابی با ابعاد ۸۸×10/2 سانتیمتر تعبیه گردیده و جهت این محراب با قبله اختلاف دارد. در این بنا، سه کتیبه به خط نسخ منصوب گردیده است. شبیه به این بنا از حیث ترکیب و اسلوب، دو مزار یکی نزدیک طارم و دیگری بالای سرقورگ در راه داراب به بندرعبّاس نیز وجود دارد.
خندقهای سنگی قلعه ی سرورخان
خـنــدقها از طــرحهــای سوقالجیشی و شیوهی دفاعی بسیار بدیع در ایجاد امنیّت و از وسایل امنیّتی دوران کهن بوده است. قدمت این اثر با ارزش را به دوره ساسانی و قبل از آن نسبت دادهاند که انسان را در مبارزه با سختترین سازههای سنگی به نام کنگلومرا (سنگ جوش) شگفتزده میکند. خندقهای سنگی قلعه سرورخان با وسایلی ابتدایی با طولی حدود ۱۵۰ متر در دل سنگ، به ضخامت ۵ الی ۶ متر حفر شدهاند و برخلاف خندقهای طبیعی، در زمرهی آثار منحصر به فرد بر جای مانده از دستان هنرمند انسانهای دورانهای گذشته محسوب میشوند. برای حفاظت شهر، در وهلهی اوّل در پشت حصار خندقی ایجاد کرده اند که پهنای آن در بیشتر جاها به ۲۰ متر میرسد.
مناره های مسجد نظامیه
کنار خیابان اصلی شهر، دو منارهی مرتفع بر روی سردری بلند به چشم می آید. منارههای مرتفع به نام «نظامالملک» که در تصوّر برخی، ساختهی نظامالملک وزیر سلجوقی است که این تصوّر اشتباه است. این مناره های بلند ساختهی «نظامالملک ابرقویی» از بزرگان قرن هشتم هجری قمری است که آن را «سردر نظامیه» نیز میخوانند و میگویند در این محل، مسجد، بازار و مدرسه وجود داشته است. سراسر بدنهی مناره ها از کاشی فیروزهای رنگ است و به خط کوفی بنایی با کلمات (الله اکبر) به نحو زیبایی تزیین شده است و مقبرهی طاووس الحرمین، مؤلّف کتاب «نزهة القلوب» در نزدیکی این منارهها میباشد.
یخچال های خشتی
یخچالها با نقشهای (پلانی) مدوّر و حجمی مخروطی شکل، به صورت پلهای بنا شدهاند. در زمانهای گذشته، یخچالها مخصوص انبار کردن یخ بودهاند. ارتفاع این بناها اغلب حدود ۲۰ متر است. سطح کف داخل بنا، گودتر از سطح زمینهای بیرونی ساخته شده است. یخچالها دارای ۴ بخش عمده ی حوضبند، مخزن یخ، دیوارهای سایه انداز و گنبد بزرگ روی مخزن هستند. از خصوصیات بارز این بنا، طرح و فرم ساخت آن است.