یزد ، شهر خشتی نمونه ی جهان

به گزارش یزدی نیوز
یزد ، شهر خشتی نمونه ی جهان
یزد بهترین نمونهی شهرهای خشتی جهان و یکی از  شهرهای  تاریخی است که بافت تاریخی آن با مساحتی حدود ۷۴۰ هکتار با شماره ۱۵۰۰۰ به ثبت ملی رسیده و محلههای بافت قدیمی این شهر شامل: فهادان، خرمشاه، سرجمع، میرقطب، یعقوبی و شش بادگیری و…. است که در میان این محلهها، فهادان قدمت بیشتری دارد.
در این بافت تاریخی خانه های دوره ایلخانی همچنان پابرجا مانده اند و همچنان مسکونی هستند. از ویژگیهای مهم این خانه ها میتوان به حیاط مرکزی، تالار، اتاقهای سه دری و پنج دری، دیوارهای بلند، آرایش و سازماندهی فضاهای گوناگون دور تا دور حیاط و نماسازی زیبای آنها اشاره کرد .خانه محمودی، خانه لاریها، خانه عربزاده  و خانه مرتاض و… از خانه های قدیمی یزد به شمار میآیند. یکی از شاخصترین نشانه هایی که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور متمایز میسازد آبانبارهای این شهر است. عمدهترین مصالح ساخت این انبارها «دیمه» شامل: ترکیبی از آهک، خاکستر و ماسه بادی است. این آبانبارها که عموماً در مرکز محله ها به چشم میخورند شامل خزینه، گنبد و بادگیر هستند. از جمله آبانبارهای معروف این منطقه ی کویری میتوان به آبانبار شش بادگیری یزد اشاره کرد.
شهر یزد را شهر بادگیرها نیز مینامند.

بادگیرها در واقع سیستم تنفسی شهر هستند که بیشتر در فضاهای مسکونی و قدیمی به چشم میخورند. چهار بخش عمدهی بادگیرها شامل: بدنه، قفسه، تیغه ها و سقف است. بدنه بادگیرها به صورت مکعب مستطیل یا منشور و قائده آنها اغلب به شکل مربع، مستطیل و یا هشت ضلعی است.
یزد که عنوان ماندگار «دارالعباده» را یافته است، مردمانی پایبند به فرهنگ غنی و سنتهای زیبای ایرانی – اسلامی را در خود پرورانده است. جالب آنکه این بافت اجتماعی، فرهنگی و مذهبی مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته بطوری که احترام به این فرهنگ اصیل همانطور که انتظار میرود مورد توجه گردشگران نیز می باشد.
بقعه ی سیّد رکن الدّین
«سیّد رکنالدّین محمّد قاضی»، عارف و دانشمند قرن هشتم ق.، مدرسه «رکنیّه» را بنا کرد. در کتب تاریخ یزد، از این مدرسه و قسمتهای مختلف آن مانند: رصدخانه، دارالکتب با سه هزار جلد کتاب، دارالسیّاده، دارالادویه و … یاد شده است.
اکنون از آن مدرسه، بقعهای شامل گنبدخانه و ایوان بلند باقی مانده که مدفن خود «سیّد رکنالدّین» است. گنبدخانه مربع شکل این بقعه با اضلاعی در حدود ۵/۱۱ متر، نمایشگاهی کمنظیر از گچبریهای زیبا و نقّاشی نقشهای اسلیمی آبرنگی و کتیبه های آیات قرآنی با خطوط کوفی و ثلث است.
مسجد جامع کبیر
بنای این مسجد با عظمت قرنهاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین میدرخشد. چنانکه در کتب تاریخ یزد آمده، این مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساختهاند و «علاءالدوله گرشاسب» سنگ بنای آن را نهاده است. مسجد جامع قدیم در قرن ۶ ق. به دستور گرشاسب از نوادگان علاءالدوله کالنجار، ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار «سیّد رکنالدّین محمّد قاضی» است. هنر معماری بینظیر ایرانی در شبستان، صحن، گنبد، کاشی کاری، سردر و منارههای برافراشته این مسجد جلوهگر است.
زیباترین بخش بنا را میتوان مجموعهی ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نام برد که بانی ساخت آن سیّد رکنالدّین است. نمای ایوان رفیع با مجموعهای از زیباترین تزیینات کاشی معرّق و نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گرهچینی پوشانده شده است. این تزیینات، همراه با زمینه و نقوش معقّلی و کتیبههای کاشی معرّق  و کوفی بنایی، مجموعهای بدیع و خیرهکننده آفریده که تحسین هر بینندهای را برمیانگیزد.
محراب اصلی واقع در گنبدخانه، مزیّن به انواع آرایههای کاشی معرّق و کتیبه است و بر دو کاشی ستارهای شکل منصوب در آن، نام استادکار و تاریخ ساخت محراب (۷۷۷ ق.) نقش بسته است. گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوستهی پیوسته بوده و بر آن، نقش گل صابونکی معقّلی با ظرافت اجرا شده است و بر ساقهی آن، عبارت «الملک لله» به خط کوفی تکرار شده است. سردر و منار و هشتی شرقی مسجد در تاریخ ۷۰۷ هـ.ق بنیان نهاده شده و در دورهی صفویّه تکمیل شده است. بلندای آن تا نوک منارهها به ۵۲ متر میرسد. کاشیکاری معرّق نفیس و کتیبههایش و تناسبات بلند سردر، در معماری ایران بینظیر به شمار میرود.
مسجد فُرط
مقارن قیام «ابومسلم خراسانی»، احمد بن زمجی به فرمان او، یزد را تسخیر کرد و بنای اوّلیّهی مسجد را در قرن دوم هجری نزدیک «دروازهی مهریجرد» پایهریزی کرد و آن را «پتک» نامید که بر اثر ویرانیهای پیدرپی در ادوار تاریخی مختلف چندین بار مرمّت و تجدید بنا گردیده است. گفته شده که حضرت امام رضا (ع) در راه سفر به خراسان، در این مسجد عبادت کردند و یکی از حجره های مسجد مشهور به «صومعه ی رضا» است و مردم آن را «قدمگاه» گویند و به مقدّس بودن آن معتقدند.
سنگ محراب حجاری شدهی مسجد با خطوط کوفی مشجّر پرکار متعلّق به قرن ششم هـ.ق است.
از ویژگیهای شاخص این بنای تاریخی، سنگ محراب ده تکّهای است که یک تکّه از آن در طول زمان از میان رفته و نیز در کندهکاری و آلتسازی شدهای که بر آن، دو کتیبه به خط نسخ حک گردیده است.
مسجد حظیره
بنای اوّلیّه مسجد حظیره یا «روضهی محمّدیه» در سال ۸۴۳ ق. از اموال «حاج شمسالدّین میبدی» ساخته شده است که جز سنگ مرمر محراب آن، سایر قسمتهای بنا نسبتاً نوساز است. آرامگاه سومین شهید محراب آیتالله صدوقی (ره) در این مسجد قرار دارد.
مسجد مصلّی عتیق
این مسجد در سال ۷۲۵ ق.، توسط «سیّد رکنالدّین محمّد قاضی» احداث شده است. از مشخصات این مسجد میتوان به وجود صحن و دو قسمت شبستان تابستانه با پوشش گنبد آجری و گرمخانه اشاره کرد. بادگیری بر فراز مسجد، آبریزگاه و حوضخانه در وسط صحن و یک پایاب در گوشهای از آن به چشم میخورد. محراب زیر گنبد نیز با کاشیهای شش ضلعی فیروزهای تزیین شده است. از کتیبههای تاریخی، میتوان به دو قطعه کاشی لاجوردی اشاره کرد که با خط نسخ منقور گردیده و بر دیوار منارهی مسجد (نبش کوچه) نصب شده است.
مجموعه ی امیر چقماق
امیر جلالالدّین چقماق شامی در دورهی تیموریان، از طرف شاهرخ به حکومت یزد منصوب گردید و با کمک همسرش فاطمه خاتون (ستیفاطمه)، در این مکان میدانگاهی و در اطراف آن آبانبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهمتر مسجد امیر چقماق (مسجد جامع نو) را بنا نهاد.
این مسجد دارای گنبدی عظیم و صفّهای عالی و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. محراب مسجد دارای سنگ مرمرین زیبایی است که اطراف آن با کاشیهای معرّق تزیین شده و آیاتی از قرآن بر روی آن نقش گردیده است. در داخل غرفهی وسط بنا، یک قطعه سنگ مرمر نصب شده و عباراتی بر آن منقور است که نام سازندگان و تاریخ بنا را دربر دارد. این مجموعه در قرن نهم ق. بنا نهاده شده است.
مسجد ملّا اسماعیل
این بنا از مساجد قدیمی است که در سال ۱۲۲۲ ق. به دستور «آخوند ملّا اسماعیل عقدایی»، در عهد سلطنت فتحعلیشاه قاجار ساخته شده که شامل مسجد و مدرسه است.
این مسجد دارای شبستان با سی و دو ستون و گنبدی وسیع است که قطر دهانه آن به ۷۵/۱۵ متر میرسد و تقریباً با دهانهی ایوان یکی است.
سردر بلند با مقرنسکاری آجری، گنبد دو پوسته ی پیازی شکل، حوضخانه ی وسیع ستوندار با درهای اُرسی آلتکاری شده و صفّههای قرینهسازی شدهی صحن مسجد و سنگ مکتوب در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی، با مطالبی به خط نستعلیق و سنگ لوحه های مختلف، زیبایی خاصّی به آن بخشیده که میتوان آن را تحوّلی در معماری ایران در سده سیزدهم هجری دانست.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این مسجد به عنوان میعادگاه نماز جمعه در نظر گرفته شد و فضای آن نیز گسترش یافت. شهید محراب، آیتالله صدوقی، در سال ۱۳۶۱ در این مسجد به شهادت رسید.
شاهزاده فاضل
این زیارتگاه را مقبره «فضل بن موسی»، از فرزندان امام موسی کاظم (ع) دانستهاند، امّا بعضی از مورّخان در صحّت آن تردید دارند. در جنب «امامزاده شاهزاده فاضل»، حسینیه ای قرار گرفته که با توجّه به ذکر نام آن در جامع مفیدی، میتوان گفت که متعلّق به پیش از قرن ۱۱ ق. است.
مسجد چهل محراب
یکی از مساجد تاریخی شهر یزد است که علّت انتصاب نام چهل محراب برای این مسجد، وجود چهل عدد محراب کاشی در بنا بوده که اکنون، متأسّفانه تنها سه عدد از کاشیهای مذکور باقی مانده است. مسجد شامل صحن شبستان و یک اتاق مشهور به «مزار آقا» و نیز دارای سردری است که مأذنهای کوتاه بر بالای آن قرار دارد. سه کاشی محراب فیروزهای مذکور در مسجد دارای کتیبه هستند که متأسّفانه، به غیر از یکی از آنها که جمله «بحسن توفیقه» بر آن خوانده میشود، بقیه خوانا نیست.
امامزاده جعفر (ع)
این محل، مرقد امامزاده محمّد بن علی بن عبیدالله بن احمد بن علی العریضی بن جعفر صادق (ع)، است که به مناسبت کنیه اش «ابوجعفر»، به این اسم نامیده میشود.
وی در زمان خلافت متوکّل عبّاسی، به یزد آمد و پس از درگذشت در محل فعلی دفن شد. این امامزاده در محلّهی مصلّای عتیق یزد واقع شده است.
بنای امامزاده و تزیینات آن از سال ۷۷۶ ق. توسط «خواجه اسحق بن حسن ساورج خوارزمی» ساخته شده و اکنون، از زیارتگاه های مورد احترام شیعیان است. نقشهی این بنا، مربعشکل است و در وسط آن ضریح به چشم میخورد. در چهار طرف حرم، شبستانهایی قرار دارد که محل دفن اموات است. صحن عتیق شمالی از قرن نهم هـ.ق است.
باغ دولت آباد
محمّدتقی خان مشهور به خان بزرگ (۱۲۰۲-۱۲۱۳ ق.) سرسلسلهی خانهای یزد در زمان زندیه بود. وی پس از به قدرت رسیدن قنات دولتآباد را از مهریز به یزد کشید و پس از آن، عمارت «باغ دولتآباد» را در امتداد آن احداث کرد. این ساختمان، محل اقامت این حاکم مقتدر نیز بود.
باغ مجموعه ای از چندین عمارت شامل: هشتی و بادگیر، بهشت آیین، تالار آیینه، سردر اصلی و سردر جنوبی است. فضای سبز این باغ شامل: درختان کاج، سرو، گل سرخ محمّدی، درختان میوه به خصوص انگور و انار است. چشمگیرترین ویژگی این بنا بادگیر ۸/۳۳ متری آن است که بلندترین بادگیر جهان محسوب میشود.
آتشکده (آتش ورهرام)
بنای فعلی آتشکده در سال ۱۳۱۳ خورشیدی با همّت و کمک مالی زرتشتیان یزد و پارسیان هندوستان احداث گردیده است. ساختمان آتشکده با معماری زیبای برگرفته از دورهی هخامنشیان (در تخت جمشید و …) در وسط حیاطی بزرگ و سرسبز و بر بلندی قرار گرفته و بر پیشانی عمارت نقش «فروهر» جلوه گر است.
اهمّیّت آتشکده به قدمت آتش درون آن است که گفته شده از حدود ۱۵۲۰ سال پیش تاکنون، فروزان مانده و حفاظت گردیده است. این آتش مقدّس را ابتدا، از «آتشکدهی ناهید پارس» به روستای «هفتادُر» در نزدیکی عقدا آوردند و از آنجا به ترکآباد در اردکان انتقال یافته و پس از سی سال نگهداری در «غار اِشگفت یزدان»، در سال ۱۳۲۵ ش.؛ آن را به یزد آوردهاند. مدتها در محلّهی موبدان یزد نگهداری شده و سپس به ساختمان جدیدساز کنونی انتقال یافته است. «آتش ورهرام» درون مجمری برنجی و در اتاقی مخصوص، در میان ساختمان آتشکده و در سطحی بالاتر از سطح زمین و به دور از باد و باران و تابش خورشید نگهداری می شود.
مجموعه ی خان
این مجموعه در «میدان خان» شهر یزد قرار دارد که میدانی وسیع و خوش طرح و یکی از آثار «محمّدتقی خان بافقی» است. میدان خان با مغازههای اطراف خود، راهی به بازار قیصریه، بازار مسجد ملّا اسماعیل، بازار مسگری و مسجد ریگ و مسجد ملّا اسماعیل دارد. مدرسهی شفیعیه نیز در زاویهی شمالشرقی آن قرار دارد. این مجموعه شامل مدرسه، بازار و حمّام است.
مدرسه ی خان
این مدرسهی علمیّه در بازارچه «پنجه علی» قرار دارد و بنای آن مربوط به دوران زندیه است. بانی مدرسه «محمّدتقی خان بن میرزا محمّدباقر بافقی» معروف به «خان بزرگ» است.
حمّام خان
حمّام خان که به «گرمخانهی نور» نیز معروف است، در سال ۱۲۱۲ ق. بنا شد و در سال ۱۲۴۲ ق. مورد تجدید بنا قرار گرفت. بر دیوارهای آن، نقّاشیهای برجای مانده از دورهی زندیه و قاجاریه هر بینندهای را مجذوب خود میسازد. مساحت این حمّام ۱۱۷۰ متر مربع و زیربنای آن ۹۰۰ متر مربع است.
حمّام خان از سال ۱۳۷۵ ش. به بعد، به عنوان «سفرهخانه سنّتی» مورد استفاده قرار میگیرد و تزیینات زیبا و شکل سنّتی آن برای مردم بسیار جذّاب است.
دارالحکومه (ارگ حکومتی)
از این بنا، با عنوانهای «نارنج قلعه»، «دیوانخانه» و «ارگ قلعه» نام بردهاند. طبق آخرین نقل در تاریخ، ساختن این قلعه در عهد امیر تیمور گورکانی و در سال ۷۹۹ ق. به پایان رسیده است.
در زمان حکومت امیر چقماق، در سال ۸۳۱ ق. در این قلعه «دیوانخانه» و «دارالقرآن» ایجاد شد و در طی قرون متمادی، تصرّفات و مرمّتهایی نیز در این بنا صورت گرفت.
ساختمان فعلی دارای حیاطی وسیع و فضاهای متعدّدی است که پیرامون آن قرار گرفتهاند. هشتی بنا دارای: کلاهفرنگی، بادگیر، حوضی در میان، اتاقهایی در اطراف با اختلاف سه پله از سطح زمین، نیمطبقه و درهای چوبی هلالی با شیشههای رنگی است و سقف آن نیز دارای اندود سیمگِل و کاربندی گچ است. هماکنون، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در قسمتی از این مکان توسعه یافته در دورهی قاجار مستقر است.
قلعه ی اسدان (ستی پیر)
این قلعه در مجموعهای کهن که زیارتگاه زرتشتیان است و در صحرای مریمآباد، انتهای شمال شرقی شهر یزد قرار دارد. این زیارتگاه در دورهی ساسانیان و پس از اسلام ساخته شده و از بناهای چهار صفّه، دالانها و فضای دستکنه تشکیل شده است. هر ساله، روز اشتاد باستانی (برابر با ۲۴ خرداد) وقت زیارت این مکان تعیین شده و زرتشتیان در این مکان گرد هم میآیند و مراسم عبادت و نیایش پروردگار به جای می آورند. زرتشتیان این مکان را «ستی پیر» مینامند.
مسجد جامع فهرج
روستای فهرج در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و کنار راه اصلی یزد – بافق قرار دارد. از آثار تاریخی این روستا علاوه بر بافت تاریخی به یک قلعه باستانی، آبانباری قدیمی، مجموعهی شهدا و مسجد جامع میتوان اشاره کرد.
مسجد جامع فهرج از بناهای قدیمی و کمنظیر فرهنگ و تمدّن اسلامی است که بنا به روایتی متعلّق به نیمهی اوّل قرن اوّل هجری است. این بنا قدیمیترین مسجدی است که در ایران و شاید در دنیا با کمترین پیرایهای دستنخورده باقی مانده است. وجود شبستانی رو به قبله با هشت ستون، منارهی گلی نهچندان بلند که راه پلکان بام مسجد از داخل این مناره به بام و سپس به بالای مناره منتهی میشود. ساختمان ستبر مسجد با خشتهای بزرگ و گل، به سنّت مساجد اوّلیّهی اسلام بنا گردیده است.
مجموعه ی شهدای فهرج
زیارتگاه شهدا دارای سه حیاط است. در یکی از حیاطها آبانبار و درخت سرو کهنسالی وجود دارد که به دلیل خشک شدن آب قنات مریمآباد، اکنون خشک شده است. در یکی از اتاقها چند قبر وجود دارد که به گفته ی برخی، متعلّق به شهدای لشکر اسلام در زمان حملهی اعراب به ایران است. از این عمارت، قطعات بسیاری از کاشیهای معرّق با لعاب سبز فیروزهای متعلّق به قرن هفتم و هشتم ق. به دست آمده است.
در پیرامون مجموعه بناها، مخروبهای خشت و گلی از سدههای هشتم هجری بر جای مانده است.
دخمه ی زرتشتیان
دخمه ی زرتشتیان یا دادگاه زرتشتیان دو عمارت سنگی مدوّر، برج مانند با فضای میان تهی است که در دامنهی کوهپایه ی جنوبی شهر یزد قرار دارد.
این محل از گذشته های دور گورستان زرتشتیان بوده است که مردگان را با فرهنگ و آداب و سنّن خاص زمان خود و با مراسم ویژهای داخل دخمه مینهادند، امّا دیگر چنین کاری انجام نمیشود و زرتشتیان در ایران مردگان خود را به خاک میسپارند.
دخمه های یزد بر بلندای دو صخره، به فاصله ۵۰۰ متر از یکدیگر قرار دارند که نام یکی از آنها دخمهی «مانکجی» است که در سال ۱۲۲۵ ش. و دیگری، دخمهی «گلستان» است که در سال ۱۳۱۰ ش. بنا شده است.
آب انبار رستم گیو
آبانبار ستم گیو واقع در محلّهی زرتشتیان یزد است که با گنبدی شلغمی شکل که بر نمای بیرونی آن به وسیلهی آجر طرح سرو فرش شده و چهار بادگیر چهار طرفه بلند و زیبای آن چشم هر بینندهای را مجذوب خود میکند. ساخت این آبانبار حدود ۱۳۲۰ ش. شروع شد و دو سال به طول انجامید. عمق خزینهی این آبانبار ۱۵ متر و قطر دهانهی خزینهی آن ۱۴ متر است. این آبانبار با دو دهانهی ورودی در دو محلّه قرار دارد.
آب انبار شش بادگیری
آب انباری است قدیمی با شش بادگیر که در «محلّهی تل» قرار گرفته است. این بنا دارای دو ورودی در شمال و جنوب مخزن است و مخزن آبانبار گنبد تخممرغی شکلی دارد. این آبانبار ۵۵ پله دارد که بین پلههای ۲۵ و ۲۶ آن از بالا، یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آبانبار بعد از هشتی شروع میشود. طاق ضربی خشتی با نمای آجری و سقف بزرگ مخزن آب از ویژگیهای مهمّ این آبانبار است که در سال ۱۳۷۹ ق.، به سعی حاجی حسین میرالله ساخته شده است.
برج و باروی قدیم یزد
در گذشته شهرها برای در امان ماندن از هجوم غارتگران و دشمنان، مجهّز به حصار و برج و خندق و دروازه و قلعه میشدند. وجود منارهها و برجهای بلند در طول روز، راهنمای مسافران بود.
طبق قدیمیترین اسناد، چهار سرهنگ از حکومت «امیر عضدالدّین علاءالدوله ابوجعفر کاکویه» حصاری گرداگرد یزد کشیدند با چهار دروازه در اطراف آن. ساختن آخرین حصار شهر یزد در دورهی حکومت «شاهزاده محمّدولی میرزا» (1236 ق.) بوده است. کهنترین محلّههای شهر یزد در درون حصار و بارو واقع است. برجهای متّصل و منفرد، کنگره و تیرکش و مردگرد از عناصر و نشانههای حصار قدیم است. گرداگرد حصار و بارو را خندقی عمیق فرا گرفته بود.
از جمله محلات و اماکنی که میتوان در آنها باقی ماندهی برج و باروی قدیم یزد را مشاهده نمود، میتوان به: «سیّد گل سرخ»، «دروازه مهریز»، «لب خندق»، «دروازهی شاهی»، «شاهزاده فاضل»، «باغ گندم»، «فهادان» و «مالمیر» اشاره کرد.
خانه ی لاریها
این بنا از دیگر خانه های تاریخی و دیدنی یزد است که تاریخ بنای آن متعلّق به دورهی قاجار است و در محلّهی فهادان شهر یزد قرار دارد. ساختمان خانهی لاریها با توجّه به سبک کلّی منازل اعیانی دورهی خود ساخته شده؛ یعنی خانهای است با دو قسمت اندرونی و بیرونی – حیاط در مرکز و قسمتهای اعیاننشین به صورت چهار فصل در پیرامون حیاط. از قسمت شمالی به عنوان زمستانه و از قسمت جنوبی به عنوان تابستانه استفاده میشد، که شامل تالار و بادگیر است. از ضلع شرقی که شامل: اتاق آیینه، مطبخ، سرداب و سایر فضاهاست به عنوان پاییزه و از ضلع غربی به عنوان بهارخواب استفاده میشد، این خانه اکنون محلّ استقرار سازمان اسناد و کتابخانه ملی میباشد که تعدادی از اسناد و نسخ نیز به معرض نمایش گذاشته شده است.
خانه ی نوّاب وکیل
این خانه در محلّهی فهادان یزد قرار دارد که متعلّق به شخصی به نام میرزا محمّد رضوی معروف به نوّاب وکیل از علمای برجستهی یزد در عهد قاجار و پهلوی است. وی نمایندهی دورهی سوم در مجلس شورای ملّی بوده است. دودمان نوّاب به نوّابان یزد شهرت دارد که جدّ بزرگوارشان میرزا عبدالحیّ رضوی از خراسان به یزد مهاجرت نمود و در همین شهر سکنی گزید. خاندان نوّاب رضوی به فضل و دیانت و ادب و نجابت در یزد شهره اند. این خانه اکنون مقرّ اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان یزد است.
زندان اسکندر
این بنای رازآمیز در محلّهی فهادان یکی از کهنترین محلّههای شهر یزد که در قدیم به شهرستان شهرت داشته، واقع شده است. بنا مشتمل بر حیاطی است که سه ایوان در پیرامون و فضاهایی در اطراف آنهاست. گنبدخانهای کهن در گوشهی حیاط با بلندای زیاد از جمله بناهای سدهی هفتم هـ.ق است که قالببندیهای کاهگلی، گوشهسازی تُرُنب و محراب گلبری بیرون آن قابل توجه است.
هویت واقعی این ساختمان معلوم نیست اما به زندان اسکندر و مدرسه ضیاییه (آثار مولانا ضیاءالدّین حسین رضی) نیز معروف است.
قبّه ی دوازده امام
این قبّه از قدیمیترین بناهای برجای مانده از گذر تاریخ در محلّهی فهادان است. از بناهای شاخص آجری و نمونههای سبک غالب در معماری به شمار میرود که به دلیل سبک بنا و نقش و نگار کتیبهی کوفیاش شایان توجّه است. قبّهی دوازده امام شامل تک گنبدی است به صورت یک چهارضلعی که به هشت ضلعی تبدیل میشود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد.
این بنا در حال حاضر قدیمیترین بنای تاریخدار یزد محسوب میشود. به استناد کتیبهی کوفی رنگآمیزی بالای محراب، قبّه به سال ۴۲۹ هـ.ق در زمان ابوجعفر علاءالدّوله بن کاکویه دیلمی بنا شده و به احتمال مدفن خودش است. قبّه بنایی است چهار ضلعی با گنبدی بر فراز آن که نقش و نگارهای خط کوفی و نقّاشی در گریو گنبد، بالای محراب و قاببندیهای آن و گچبریهایی در ازارهی داخلی به چشم میخورد. بنا از خشت و گل ساخته شده و در بیرون آجری است. قبّهی دوازده امام از جمله بناهای آرامگاهی شاخص در معماری ایران است.
پوشش سقف از داخل کاشیکاری است که دور تا دور آن با خط کوفی تزیین شده و داخل بنا مزیّن به نقوش گچبری و طرحهای رنگی است. محرابی که در این بنا وجود دارد نشانهی مسجدی است که در قرون دوم و سوم ق. بنا شده است.
مسجد امیرالمومنین (مسجدسرده زارچ)
مسجد امیرالمومنین (مسجد سرده زارچ) و ساباط مجاور آن در گوشهی شمال غربی میدان مرکزی شهر زارچ قرار دارد. قدمت بنا متعلق به دوره زندیان و افشاریان میباشد. این مسجد دارای تابستانخانهای با گنبدی نسبتاً بلند، ایوان، صحن نیم طبقهای در طرفین گنبد و غرفههایی در اطراف صحن است. این غرفهها در ضلعهای شرقی و غربی، علاوه بر صحن تا انتهای شبستان زیر گنبد نیز امتداد مییابند. بر روی محراب گنبدخانه بادگیری بنا گردیده که به بلندترین بادگیر چهارگوش ایران مشهور و شاید در دنیا بینظیر باشد.  مصالح به کار رفته در این مسجد از خشت و گل با به کارگیری آجر در کف و نمای داخلی گرمخانه، شرفی بام و … است. گرمخانه مسجد در ضلع شرقی صحن و اندکی پایینتر از آن قرار دارد و دارای شانزده چشمه طاق و تویزههایی با قوسهای هلالی است. نماسازی ستونها و تویزهها آجری است. به نظر میرسد گرمخانه مسجد بعد از تابستانخانه بنا شده است. در چوبی ورودی اصلی آن، با قطعات کوچک چوب به صورت شمسه هایی گره چینی شده است.
حسینیه ی فهادان
بنای این حسینیه با سبک معماری کلّیّه ی حسینیه ها، شامل فضایی باز در میان و صفّه ها و غرفه ها در پیرامون است که در دو طبقه بنا شده است. بنا احتمالا در دورهی قاجار و بر روی آثار و بقایای ساختمانهای کهن در محلّهی فهادان و در مجاورت قبّهی دوازده امام و زندان اسکندر بنا گردیده است.
خانهی حاج کاظم رسولیان
این خانه با بیش از یک قرن قدمت از خانههای ارزشمند یزد محسوب میشود که در محلّهی «سهل بن علی» در مرکز بافت قدیم شهر یزد قرار دارد.
بنای خانه دو بخش جداگانه «اندرونی» و «بیرونی» دارد که هر بخش کاربرد ویژهای داشته است. حمّام سنّتی، کلاه فرنگی، تالار، در اُرُسی با شیشههای رنگی، زیرزمین، بادگیر، حوضخانه و … از قسمتهای مختلف این خانه است.
خانهی رسولیان تا چند سال پیش مسکونی بود. در حال حاضر دانشکدهی معماری دانشگاه یزد در آن مستقر است.
کنیسه ی کمال
کنیسه معبد یهودیان است. کنیسهی کمال یکی از معابد قدیمی کلیمیان (یهودیان) یزد است که با سبک معماری دورهی صفویّه و ویژگی خاصّی ساخته شده است. کتیبه هایی به خط و زبان عبری و زیلوهای قدیمی با نوشتههای عبری از جمله آثار برجای مانده در این بناست.
مدرسه ی ایرانشهر
اوّلین مدرسه دولتی در شهر یزد است. ساختمان این مدرسه در سال ۱۳۱۶ ش. مورد بهرهبرداری قرار گرفت. طرح این مدرسه از «آندره گدار»، معمار فرانسوی بوده و بنای آن به سبک معماری عصر ساسانی و صفوی احداث گردیده است.
این فضای فرهنگی جایگاه تربیت بسیاری از مردان بزرگ یزد است که نام آنها در کنار نام مدرسهی ایرانشهر در سراسر دنیا میدرخشند. اخیراً طبق مصوّبه دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش کشور، این مدرسه به عنوان یکی از مدارس ماندگار کشور به ثبت رسیده است. در بخشی از مدرسه موزهی علوم فعّال است.
بقعه ی سیّد شمس الدّین
این بنا که به مدرسهی شمسیّه شهرت دارد، به دستور «سیّد شمسالدّین محمّد» فرزند «سیّد رکنالدّین» به سال ۷۶۷ ق. بنا شده و مدفن اوست. گنبدخانه، ایوان و سردر از بخشهای کهن برجای ماندهی این بناست. ایوان و گنبدخانه محلّ پدید آمدن فاخرترین آثار تزیینی معماری ایران، شامل نقّاشی و گچبری بسیار پرکار است.
کارخانه ی اقبال
نخستین جلوهی صنعت ریسندگی و بافندگی جدید در یزد «کارخانهی اقبال» است که در سال ۱۳۱۲ ش. راهاندازی شده است. این ساختمان در زمینی با زیربنای حدود ۷ هکتار احداث شده است. قسمتهای مختلف کارخانه مانند: تالار اصلی، حیاط، انبارها، ساختمانی مجزا به نام ساختمان مدیریّت، کلاهفرنگیها، سردر ورودی با آجرکاری بسیار زیبا و منحصر به فرد و برج کارخانه با آجرکاری نقشهای زیبا و … واقعاً دیدنی و کم نظیر است.
هم اکنون، این بنای تاریخی محلّ فعّالیّت «پارک علم و فنآوری یزد» است.
بـازار قدیمی یزد
با گسترش شهرها و تجارت، بازارها شکل گرفتند. در قرن ۵ و ۶ ق. که در یزد عصر تحوّل و پیشرفت محسوب میشد، بازارهایی ساخته شدند که درون حصار شهر و در امتداد مهمترین راه اصلی شهر قرار داشتند. با گسترش شهر و تغییر حصار شهر، محلّ بازارها در طول زمان تغییر یافت و در قرون متمادی، با توجّه به اقتصاد کشور، وضعیّت بازار شهر یزد نیز تغییر یافت.
آنچه امروز به عنوان بازار سنّتی یزد معروف شده تغییر یافتهی بازارهای قدیم در دورهی اوّل پهلوی است. بازار در قلب شهر و در دو قسمت شمالی و جنوبی خیابان قیام قرار گرفته و به شکل سنّتی خود، دایر است.
قدیمیترین بخش بازار یزد به نام «بازار حاجی قنبر» متعلّق به قرن نهم ق. و جزیی از مجموعه امیر چقماق است. از دیگر بازارهای یزد میتوان به تبریزیان، پنجه علی، زرگری، مسگری، محمّدعلی خان، قیصریّه، و خان اشاره کرد.