مجموعه های فرهنگی یزد نماد همنشینی دیانت و معماری

به گزارش یزدی نیوز این منطقه از جاذبه های پرشمار طبیعی، تاریخ، معماری، فرهنگی و اجتماعی برخوردار بوده و یکی از مهم ترین مناطق جهانگردی ایران بشمار می آید .
از شهر یزد به عنوان نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان یاد می شود که بافت تاریخی آن با مساحت عرصه ۷۴۳ و مساحت حریم ۵۰۰۰ هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و در شرف ثبت جهانی قرار دارد.
ابرکوه ،اشکذر ، اردکان ، بافق ، بهاباد ، تفت ، خاتم ، مهریز و میبد همگی علاوه بر بافت قدیمی دارای جذابیت های منحصر به فرد و حتی تک در ایران و جهان هستند.
مجموعه هایی که در ایام نوروز به عنوان پیش قراولان کاروان گردشگری و تفریحی استان و شهر بادگیرها ، دارالعباده ، دارالعلم و دارالعمل ، حسینیه ایران ، شهر دوچرخه ها ، شهر شیرینی ، شهر قنات و قنوت و قناعت ، شهر آتش و آفتاب و شهر کار و کاریز محسوب می شوند.
در این مجال تعدادی از مجموعه های بزرگ فرهنگی ، تاریخی و مذهبی استان که در دل خود چندین اثر بکر و منحصر بفرد دیگر را جای داده اند معرفی می کنیم که هر کدام دارای سابقه تاریخی خاصی است.
** مجموعه امیر چخماق
این مجموعه ، یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی شهر یزد است که تقریباً در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط مهم یزد محسوب می شود.
این مجموعه با ارزش که نقطه خیابان های اصلی شهر است شامل مسجد، تکیه، بقعه ستی فاطمه، بازارچه حاجی قنبر، آب انبار ستی فاطمه، نخل و آب انبار تکیه امیر چخماق می باشد.
مجموعه یاد شده از آثار قرن نهم هجری است که امیر جلال الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری هنگامی که به حکومیت یزد رسید با همکاری همسر خود ستی فاطمه خاتون مسجد جامع نو را در ده یا کوی دهوک سفلی ساختند و پیش روی آن را میدانگاهی فراخ انداختند. آن مسجد در آینده به مسجد امیر چخماق و آن میدانگاه از همان زمان به «میدان امیرچخماق» نامور گشت.
این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت.
در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شده است، از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شده است. اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده است.
البته آنچه مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه را نداشته، چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده است.
این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان ها گورستان نیز شده بوده و پاره ای از مردم برای فرخندگی حسینیه اش، مردگان خود را در آنجا خاک می کرده اند. از همان آغازین سال های این سده از این کار جلوگیری می شود و گور ها ویران و دوباره میدان می شوند.
در توصیف مسجد امیر چخماق باید گفت ، سنگ نصب شده در کریاس مسجد مسجد امیر چخماق به طرف میدان، شبکه های ظریف از کاشی های معرق دور خارجی گنبد، محراب صفه اصلی با تاقنمای مقرنس کاری و… این مسجد را از نظر مرتبه زیبایی بعد از مسجد جامع قرار داده است.
تکیه امیر چخماق، ساختمانی است پرغرفه و بیشتر با دو منار که در یک بر از حسینیه ها می سازند. در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه شاه نشین و بانوان در دیگر غرفه ها تکیه می زنند و آیین مردم را به تماشا می نشینند یا می ایستند.
پیشینه این بنای زیبا را ۲۰۰ سال می دانند.
باور بر این است که در قرن سیزدهم این میدان را حسینه کرده اند و بر سردر بازار، این تکیه را ساخته اند. کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه نشین که تاریخ ۱۲۹۶ ه.ق (۱۲۵۸ ه.ش) بر خود دارد نیز پیشینه این بنا را تنها ۱۳۰ سال نشان می دهد. باور دیگری نیز در این زمینه هست. برای نمونه عباس رییس زاده، رییس اداره آموزش و باستان شناسی در سال ۱۳۴۲، در پاسخ به پافشاری پاره ای بر ویران کردن این بنا، چنین می نویسد:
گروهی معتقد اند که مناره های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارد و آن را مناره های بی خاصیت می نامند و می گویند چون بیش از هشتاد سال (در آن زمان) از عمرش نمی گذرد، جنبه تاریخی ندارد اما این اشخاص متوجه نیستند که باستان شناسی هم وجود این مناره ها را باستانی نمی داند.
باستان شناسی قسمت مرکزی صفه ها را به شهادت بقایای کاشی های موجود در بدنه های غرفه های بالای سر بازار که همزمان با مسجد امیر چخماق و مربوط به قرن نهم هجری است و در حدود یک قرن از مسجد جامع کبیر جدید تر است، را باستانی می داند.
وضع طاق بندی ها و سردر مناره ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد به شمار می رود و به همین جهت در ۱۱دی ماه از طرف وزارت فرهنگ به شماره ۳۸۳ در فهرست آثار تاریخی و ملی به ثبت رسیده و تصویر آن در کتاب های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده که آن را به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده اند.
در شرق میدان امیر چخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد. بعدها بر سر در بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهای موجود در تکیـه های یزد سـاخته شد.
یکی دیگر از بخش های دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به نخل حیدری ها نیز مشهور بوده است.
آن گونه که عبدالحسین آیتی گفته، پیشینه این نخل به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفویه می رسد. برخی این نخل را کهن ترین نخل و برخی دیگر، نخل میدان شاه ولی در تفت را با ۶۰۰ سال پیشینه، کهن ترین نخل جهان می دانند.
هرچند تاریخ درست ساخت نخل امیرچخماق در دست نیست اما ایرج افشار تاریخ وقف پوش سیاه پیشین این نخل که نگاره «شیر و خورشید» بر خود داشته را رجب ۱۲۲۹ ه.ق (تیر ۱۱۹۳ ه.ش) و برابر با ۲۰۰ سال پیش نوشته است. پس وقتی پارچه روی این نخل برای ۲۰۰ سال پیش بوده، ۴۵۰ سال سن برای خود آن هم ناپنداشتنی نیست. اگر این گونه بوده باشد، می توان گفت هنوز خبری از حسینیه و تکیه نبوده که این نخل اینجا بوده است.
تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی و با شماره ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره مستقل ۲۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند. همچنین این بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیرچخماق نیز با شماره ۲۴۱۶ به ثبت ملی رسیده است.
** مجموعه امام (شاه ولی) تفت
مجموعه امام تفت در میدان مرکزی شهرستان تفت قرار دارد. این مجموعه شامل مسجد، بقعه، حسینیه، آب انبار، بازار و مدرسه است که با فاصله بسیار نزدیکی از هم قرار گرفته اند.
مسجد: مسجد امام (شاه ولی) به دستور 'خانش بیگم' خواهر 'شاه تهماسب' در قرن نهم هـ. ق ساخته شد.
ساختمان مسجد از خشت و آجر و دارای تابستانخانه ای با ایوان، گنبد و گرمخانه ای در ضلع غربی آن است. بالای گنبد ماذنه ای وجود دارد و راه پله دسترسی به آن، از روی گنبد و در ضلع شمالی آن ساخته شده است. فرش بام گنبد از آجر خفته راسته است.
پوشش گرمخانه طاق و تویزه آجری و به صورت کاربندی است. در چوبی ظریف و کنده کاری شده، کتیبه کاشی معرق به خط نسخ در اطراف در، یک قطعه چوب منبت و آلت سازی شده به شکل مثلث که بالای سردر نصب شده، شبکه گچبری ظریف، نور گیر بالای محراب و سنگ مرمر منصوب در محراب، از ظرایف هنری این بنا است.
بقعه: این بنا شامل دو گنبد بزرگ و کوچک است. در دو طرف گنبد. ضلع های شمالی و شرقی. راهروهایی وجود دارد. در ضلع غربی آن، راهرو به یک ایوان با سه طاق نما و دو ستون نماسازی شده، تبدیل شده است. اختلاف ارتفاع بنا از کف میدان به اندازه هفت پله است.
پوشش بام گنبد، ترکیب آجر لعاب دار سبز و لاجوردی رنگ و آجر ساده است و کلمه علی بر بام گنبد و کلمه یا علی در ساق آن تکرار شده است. هم اکنون، بقعه محل کتابخانه عمومی شهر است.
حسینیه: در حال حاضر حسینیه صورت میدانی را به خود گرفته که ورودی آن از ضلع شمالی است. در ضلع شمالی است. در ضلع شرقی و غربی آن، دکان هایی ساخته شده که همگی آن ها دایر هستند. تنها قسمت باقی مانده حسینیه که صورت اصلی خود را حفظ کرده، ضلع جنوبی آن است که تکیه رفیع و کاشی های مسدس فیروزه ای رنگ دیواره آن، جلب نظر می کند.
آب انبار: این آب انبار در ضلع جنوب شرقی حسینیه قرار دارد و دارای سردری آجری و سه بادگیر در اطراف خزینه است.
بازار: مصالح ساختمانی بازار خشت و گل و پوشش بام آن اندود و کاهگل است. برخی از درهای قدیمی چوبی آن باقی مانده است.
مدرسه: ساختمان مدرسه خشتی و نماسازی آن آجری است. پوشش سقف اتاق های مدرسه همگی در جهت طولی به صورت ضربی ساده و در جاهای ضروری جهت جلوگیری از رانش، از میل مهار استفاده شده است. قسمت ورودی ساختمان به صورت گل و بوته آجری، نماسازی شده است. لبه درگاه های ساختمان در قسمت مشرف به حیاط با به کارگیری آجرهای پیش ساخته موج دار، نما سازی شده اشت.
** مجموعه شهدای فهرج
محوطه تاریخی مجموعه شهدای فهرج در فاصله ۳۳ کیلومتری شهرستان یزد و در مسیر جاده اصلی شهرستان بافق قرار دارد.
این مجموعه دارای سه حیاط است. در یکی از حیاط ها درخت سرو کهنسالی وجود داشت که بر اثر خشک شدن آب قنات مریم آباد هم اکنون خشک شده است. همچنین در این حیاط، ورودی آب انباری قرار داشت و برای مصرف اهال روستا بود. از حیاط کوچک وسط عمارت، پایاب قنات مریم آباد می گذشت. در یکی از اتاق ها چندین قبر وجود دارد که آن ها را به مزار شهدا نسبت داده اند؛ ولی به دلیل آسیب دیدگی سنگ مزارها، نام متوفی مشخص نیست. تنها نوشته روی یک سنگ باقی مانده است و روی آن نام مجدالدین حسن نامی حک شده و مربوط به قرن نهم هـ. ق است.
این عمارت خشت و گلی در گذشته مدرسه بزرگ و مجللی بود که احتمالاً در سده های نهم و دهم هـ. ق به خانقاه تبدیل شد. از این عمارت قطعات بسیاری از کاشی های معرق با لعاب سبز فیروزه ای که معرق قرن های هفتم و هشتم هـ. ق است، به دست آمده است و به نظر می رسد فضای داخلی و بخش بیرونی آن، با کاشیکاری های زیبا و کتیبه هایی از آیات قرآنی تزیین یافته بود.
** مجموعه مصلی عتیق
این مجموعه در محله 'مصلی' شهرستان یزد واقع و به قرن هشتم هـ. ق تعلق دارد و دارای بناهای زیر است.
مسجد: مسجد مصلی عتیق از آثار سیدمحمد رکن الدین محمد قاضی است و ساخت بنای آن در سال ۷۲۵هـ. ق به اتمام رسید. این بنا از دو شبستان تابستانخانه و زمستانخانه تشکیل شده است. گنبد آن آجری و بادگیری به آن متصل است که باد را به محراب هدایت می کند. در گرمخانه مسجد، کاشی های مغول. تیموری مسدس فیروزه ای با حاشیه های آبی و سفید به کار رفته است. محراب زیر گنبد نیز با کاشی های شش ضلعی فیروزه ای تزیین شده است.
گنبد: گنبد مصلی عتیق در مجموع شامل محوطه اصلی گنبد، سه اتاق، یک ساباط و حسینیه ای در پیرامون آن است. مصالح اصلی بنا خشت و گل است. بام گنبد با آجرهای هره لعاب دار و ترکیب رنگ های فیروزه ای، لاجوردی، آجری و سفید، اشکالی چون ستاره هفت پر، شش و هشت ضلعی های نامنظم را در خود جای داده است.
در ساق گنبد نیز کاشیکاری معقلی با کلمه محمد تکرار شده است. مرز بین ساق گنبد و گنبد، یک ردیف مقرنس کاشی به کار رفته است. زیر گنبد سفید کاری شده و در ساق آن چهار گوشواره مقرنس کاری شده گچی دیده می شود. در گوشه های چهار غرفه اطراف گنبد نیز هر کدام، دو گوشواره مقرنس کاری شده، به چشم می خورد. با این حساب، مقرنس های گچی زیر گنبد دوازده عدد است و میان آن ها کاشی های معرق به صورت ظریف به کار رفته است. گنبد دارای کاربندی گچی و نقاشی هایی در بین آن ها است. تنها یک قبر در اتاق ضلع جنوبی گنبد دیده می شود.
ساباط: ساباط در ضلع شرقی گنبد واقع و ورودی گنبد در آن قرار دارد. ساباط دارای دو چشمه طاق است و پوشش آن به صورت طاق و تویزه و مصالح آن خشت و گل است.
حسینیه: حسینیه در ضلع جنوب غربی واقع و به گنبد خانه متصل است.
به گزارش ایرنا، استان یزد حدود ۶ هزار اثر تاریخی و فرهنگی دارد که یکهزارو ۶۰۰ مورد آن ثبت ملی شده است.