قنات شاهرگ هویت تمدنی یزدی هاست

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی یزدی نیوز امیدی وافر و خوشوقتی برای حقیر که یک کارآموز جزء در حرفه مقنی گری میباشم از شنیدن خبری خوش در رابطه با ثبت جهانی قنوات یزد توسط یونسکو و در پی آن ثبت فن آوری قنات به نام کشور عزیزمان ایران در حال پیگیری مسولان استان و کشوریستحسب وظیفه بر خود واجب میدانم از تمامی افراد حقیقی و حقوقی مدیران و مسولان٬ پیشکسوتان و خبرگان و هر آنکس که در این مهم نقش داشته نهایت تشکر و سپاس خود را ابراز نماییم.
به جرات میتوانم بگویم در طی حدود نیم قرن اخیر که جز تخریب ٬تجاوز ٬  بی مهری های بسیار و هجمه هایی غیرقابل جبران توسط خودمان در ارتباط با قنوات صورت پذیرفته است این تنها خبر امید بخش و خوشحال کننده ایست که علاقمندان و افر ادی چون من شنیده یا خوانده ایم به امید آنکه این قبیل اخبار در سالهای پیش رو بیشتر و کور سوی امید شعله ور و پر فروغ تر تاشنیدن خبرهای ناخوشایند اعلام تخریب  قنوات که ناشی از تخریب و تجاوز های انجام شده بدست خود به دلیل ناآگاهی و عدم شناخت فواید و تاثیرات اجتماعی ٬فنی٬ فرهنگی ٬ زیست محیطی٬ پایداری سفره های زیرزمینی آب توسط فناوری قنات که هوشمندانه ترین  ٬ پیشرفته ترین و سازگارترین روش برداشت آب در چرخه طبیعت میباشد. روند از دست رفتن آن روند معکوس گردیده بلکه دوباره شاهد رونق بازار آن باشیم که با ساده اندیشی محض و جایگزین  نمودن ایده مخربی به نام چاه های عمیق و نیمه عمیق ٬ در سالها بشدت دچار چالش و بحران آب در سطح کشور بخصوص مناطق فلات مرکزی ایران که مهد قنات میباشد شده ایم.یاد بیتی از حافظ افتادم که می فرماید
جای آنست که خون موج زند در دل لعل
زین تغابن که خزف می‌شکند بازارش
اما آنچه برخود وظیفه دانستیم تا وقت شما عزیزان خواننده اعم از نخبگان٬ دلسوزان و همه علاقمندان که دل در گرو حفظ آب و خاک این مرز و بوم دارند را بگیرم مخصوصا مردم شریف و سخت کوش یزدی را که شهرمان به قنات و قنوت و قناعت مشهور گردیده مطالبی چند در رابطه با قنوات جاری یا بایری  که در شهر و حومه شهر یزد و همچنین درزیر شهربخصوص بافت تاریخی حفر شده اند مطالبی مهم و در خور تفکر را به عرض شریفتان برسانم.

مطلب اول: قنوات متروکه و بایر
تمامی بافت تاریخی اعم از جانمایی تا شکل گیری و گسترش آن، ساخت و سازهاو احداث محلات و انواع سازه های رفاهی ، عمرانی و عبادی اعم از مساجد ، آب انبارها،حمام پای آب ها و همه و همه یا در مجاورت یا بر روی قنوات متعددی شکل گرفته که امروز اکثریت قریب به اتفاق آنها (همگی به غیر از قنات زارچ) متروکه شده است که متاسفانه رگه ها و شریانهای عبور آب محل ورود فاضلاب های خانگی و انواع پساب ها شده که بیماری سالک پیش پا افتاده ترین معضل این رفتار بی خردانه بعضی از همشهریان میباشد. اما از آن خطرناک تر خسارتی خاموش و بی صدا در زیر زمین آرام آرام درحال اتفاق افتادن هست که به دلیل بی توجهی در حال گسترش میباشد. آنچه که جای هشدار و اطلاع رسانی دارد فروکش نمودن چاه ها و قنوات و در پی آن تخریب شدید و وسیعی میباشد این فروکش نمودن و ریزش زمین متناسب با عمق چاه ها و فضای حفر شده است که بعضا در روی زمین مساحتی بیش از یکصد متر را تهدید میکند و در این سالها حتی در شهرهایی چون طهرات،کرمان، مشهد،کاشان و … اتفاق افتاده و گزارش آنها موجود میباشد. شاهد این اتفاق عکسیست که خود حقیر در منطقه اردستان گرفته ام و کاملا وسعت تخریب را نشان میدهد. با توجه به اینکه پساب بر روی اکثر پوکه ها قرار گرفته شده شدت تخریب و سرعت آن را به مراتب بیشتر و حوادث آن بسیار خطرناک تر میباشد. همکاران و پیشکسوتان سالهاست که موضوع را گوشزد و هشدار لازم را بیان نموده ایم اما کمترین توجهی بلکه اصلا و ابدا نگردیده است.
یکی از نکات فنی و قواعدی که در قنوات انجام می شده است افرادی متخصص و کار بلد هر سال به صورت دوره ای به اصطلاح مقنی گری اقدام به آب هرزی می نمودند و کار آنها حفظ و نگهداری و انجام عملیاتهای فنی و عمرانی خط و شبکه انتقال آب بوده است که طول مسیر قنات را اعم از مدخل، مجری، آبار، راهرو و دیگر قسمت های مرتبط را با دقت بررسی و متناسب با شرایط فنی و تخصصی اقدامات لازم را انجام می دادند  و چنانچه قسمتی از آن دچار ریزش و خرابی شده بود به تثبیت محل جهت جلوگیری از گسترش خسارت مشغول می شدند. اما وقتی قنات متروکه شود دیگر چنین کارهایی صورت نمی گیرد و همین امر باعث شده اکثر مسیرهای حفاری شده در زیر شهر یزد اعم از بافت تاریخی و دیگر مناطق و محلات، خرابی  و ریزش ها گسترش پیدا نماید و هر کجا فاضلاب ها و پساب ها در مجاری و پوکه های قنوات گذاشته شده است  شدت و حجم تخریب ها چندین ده برابر می گردد و چنانچه همین امروز اقدام های لازم را معمول بداریم ۵۰ سال دیر شده چه برسد که حتی کمترین توجه و برنامه ای برای آن نداریم.

مطلب دوم: حومه شهر و قنوات جاری
در سال های اخیر که حتی زاینده رود کاملاً خشک و بی آب بوده، مردمان ساعی و تلاشگر یزدی رودخانه ای دست کن را در زیر زمین حفاری کرده اند که با وجود خشکسالی های پیاپی، حفر چاه های مجاز و غیر مجاز، ساخت و ساز های عمرانی و تجاوز به حرایم و نظایم قنوات، برداشت های دزدی مانن از آب های داخل قنوات و چه سیار بد رفتاری ها و بد اخلاقی ها که نه در شرع جایگاهی دارد و نه در حداقل قواعد عقلانی و از لحاظ عرف نیز مذمت شده است، اما باهمه اینها از مجموع قنوات جاری حومه شهر یزد بیش از پانصد لیتر در ثانیه آب در جریان هست این در حالی است که طبق اسناد موجود در همین سالهای نه چندان دور در حدود ۳۰۰۰ لیتر در ثانیه متوسط مجموع آبدهی قنوات خانی، اهرستان، شهنه، آب شاهی، دولت آباد،مهدی آباد، قاسم آباد، دشتی، رحمت آباد، قاسم آباد نقی، دهنو، حسن آباد مشیر، محمود آباد و صادق آباد بوده است. اما امروزه با بی دقتی، ساده اندیشی، زیاده خواهی، منفعت طلبی، عدم برنامه ریزی در طرح های تفضیلی شهر یزد، سیاسی کاری، فرمایشی و غیره هر روز شاهد خسارت و از دست رفتن قناتها و به دنبال آن تخریب و خشک کردن باغ های کوچک و بزرگ باقی مانده به بهائی ناچیز، درختانی که هر کدام از آنها برای مردمان کویر نشین از یک هکتار جنگل هم باارزش تر است و برای احداث باغ ها و ایجاد طراوت و شادابی، هزاران کیلومتر راهرو قنات وده ها هزار چاه حفر شده است. با توجه به توصیه ساخت و سازها و روند صنعتی شدن شهر یزد که آلایندگی هوا و تخلیه سفره های زیرزمینی و شدت بحران آب را به دنبال داشتف حفظ و احیاء قنوات جاری در حومه شهر یزد و باغ ها و درختان باقی مانده ای که توسط آب این قنات ها مشروب می شود و مهم می نماید تا ذره ای به لطافت هوای شهرمان کمک کنیم و پیرو دستور مقام معظم رهبری که در اسفند ماه ده سال قبل بر عموم مردم و مسؤلین تکلیف نمودن که تغییر کاربری اراضی به هر بهانه ای ممنوع می باشد، با برنامه ای جامع و همه جانبه به جای خشک کردن باغ ها وریشه کن کردن درختان باقی مانده شاهد آبادانی باغ ها و حفظ آن کوشا و در جهت اجرای فرمان معظم له و انجام تکلیف شرعی و عقلانی ایشان با همدلی و همزبانی بین تمامی سازمان ها، نهادها، ارگان های دولتی و مردو تلاشگر دارالعباده گامی مؤثر برداریم.ان شاء ا… .
* معاون سازمان میراث فرهنگی استان یزد