زنگ خطر انقراض شتر دوکوهانه ایرانی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی یزدی نیوزتقی قاسمی خادمی‌ در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه اردبیل، گفت: یکی از اقدامات مهم در جهت جلوگیری انقراض شتر دوکوهانه ایران که توسط جهاددانشگاهی اجرا شده، تولید رده‌های زایای سلول‌های فیبروبلاستی شتر دوکوهانه است که قدم مهمی در حفظ ژنوم این گونه جانوری به‌شمار می‌رود.

وی با اشاره به مقوله جلوگیری از انقراض گونه‌های جانوری خاطر‌نشان کرد: گونه‌های جانوری به‌خصوص گونه‌های دامی که از اهمیت اقتصادی، تغذیه‌ای و درمانی برخوردارند، به‌عنوان حلقه‌های مهم چرخه اکولوژیک به‌شمار می‌روند و حذف این حلقه‌های مهم از چرخه حیات صدمات جبران‌ناپذیری بر پیکره حیات زیستی و بشری وارد خواهد کرد. بنابراین لزوم مشارکت جدی همگانی در امر نجات شتر دوکوهانه ایرانی از خطر انقراض امری ضروری به‌شمار می‌رود.

اهمیت اقتصادی شتر در دنیا

قاسمی با اشاره به اهمیت اقتصادی شتر در دنیا تصریح کرد: شتر در سرتاسر دنیا بعنوان یک گونه مقاوم، کم توقع و با پتانسیل بالا معرفی شده است که اهمیت پرورش آن در دنیا، باتوجه به افزایش اقلام خوراکی، کمبود مراتع و همچنین فرآورده‌های تولیدی منحصر به‌فرد این حیوان در مقایسه با دیگر حیوانات در حال افزایش است.

وی یادآور شد: چهره اقتصادی شتر شامل قدرت باربری زیاد، قابلیت سازگاری در شرایط سخت محیطی، قدرت تحرک و راه‌پیمایی طولانی و قابلیت تولید محصولات گوناگون مانند گوشت، پشم و شیر بوده و به‌خاطر ساختمان فیزیولوژیکی و آناتومیکی اعجاب‌انگیزی که دارد مورد توجه محققین واقع شده است.

وی در خصوص گوشت شتر نیز افزود:گوشت این حیوان دارای شباهت زیادی به گوشت گاو دارد . شیر شتر نیز سرشار از ویتامین C بوده که اهمیت شیر تولیدی این حیوان را دوچندان می‌کند. از دیگر محصولات شتر کرک و موی آن است که مقدار کرک در شترهای دوکوهانه بیش‌تر از شترهای تک‌کوهانه بوده و از پشم و موی آن‌ها جهت تهیه چادر، قالی، طناب، پتو و… استفاده می‌شود.

پراکنش در ایران

کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری افزود: مطالعات انجام شده در ایران نشان می‌دهد که طی سالیان گذشته در کشور ما شترهای دوکوهانه بیشتر از شترهای تک کوهانه نگه‌داری شده‌، اما به‌مرور زمان به‌علت تطابق بیشتر شترهای یک کوهانه با شرایط اقلیمی کشور، این گونه از کشورهای عربی به ایران آورده شده و جایگزین شترهای دوکوهانه شده است.

قاسمی خادمی با اشاه به مساحت مراتع مخصوص شتر در کشور که حدود ۳۰ میلیون هکتار است، خاطرنشان کرد: در شرایط فعلی فقط از ۰.۲۵ ظرفیت موجود استفاده می‌شود که هیچ‌گونه رقابتی در چَرا ایجاد نمی‌کند.

وی با بیان اینکه ایران از نظر پراکنش شتر در آسیا مقام هشتم و در دنیا مقام بیستم را دارد، افزود: سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس، سمنان، بوشهر، هرمزگان، یزد و چند استان دیگر از استان‌های شترخیز کشور هستند.

قاسمی خادمی گفت: استان اردبیل گرچه در مقایسه با استان‌های دیگر از جمعیت شتر کم‌تری برخوردار است، ولی به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی و تنها مرکز پرورش شتر دوکوهانه ایران حائز اهمیت بسیار فراوانی است.

استان اردبیل، تنها زیستگاه اصلی پرورش شتر دوکوهانه ایرانی

قاسمی تاکید کرد: شترهای دوکوهانه ایران با نام علمی(Camelus bactrianus) به‌عنوان ذخیره ژنتیکی دامی بسیار ارزشمندی به‌حساب می‌آیند که موطن و جایگاه اصلی آنها در ایران، استان اردبیل(دشت مغان و مشگین شهر) بوده و همچنین گزارش‌های پراکنده‌ای از وجود تعداد انگشت شماری شتر دوکوهانه در استان‌های گلستان و آذربایجان شرقی حکایت می‌کند. شتر دو کوهانه در میان عشایر دشت مغان و آذربایجان از دیرباز جایگاه ویژه‌ای داشته است، چرا که این حیوان به هنگام ییلاق و قشلاق عشایر اثاث و وسایل زندگی ایلات را بر پشت خود حمل و از ارتفاعات صعب‌العبور سبلان عبور می‌دهد.

ویژگی‌های ظاهری شتر دو کوهانه

محقق حوزه محیط زیست گفت: شتر دوکوهانه از لحاظ ویژگی‌های آناتومیکی جانوری است، دارای موهای بلند و ساختمان بدنی محکم که ارتفاع جنس ماده آن بطور متوسط حدود ۱۸۰ سانتی‌متر و ارتفاع جنس نر آن بطور متوسط حدود ۱۸۵ سانتی‌متر است. وزن متوسط زنده این جانور نیز در حدود ۴۶۰ کیلوگرم بوده، قطر کوهان این جانور بین ۳۵-۴۰ سانتی‌متر است که در شترهای فربه دوکوهانه بیش از ۱۰۰ کیلوگرم چربی دارند.

مطالعات انجام شده

قاسمی ضمن تاکید بر اهمیت تحقیق و پژوهش کاربردی در حوزه جانوران کمیاب و در خطر انقراض کشور افزود: در سال ۱۳۸۱ مطالعه‌ای در رابطه با وضعیت مورفولوژیکی، زیستی، تولید مثلی(سن بلوغ، سن اولین زایش، فاصله زایش، جفت‌گیری، وزن تولد ناقه، فصل زایش، طول مدت آبستنی، طول مدت شیردهی و …) پراکنشی، تولیدی، تغذیه‌ای و … مربوط شترهای دوکوهانه در استان اردبیل و با در نظر گرفتن صد درصد جامعه آماری شتر در همان سال(مشتمل بر حدود ۸۰ نفر شتر دوکوهانه) انجام شده است.

وی گفت: نتایج مطالعات مورفولوژیکی نشان داده که تمام شترهای دوکوهانه استان دارای تیپ بومی و از نوع گوشتی-کرکی بوده و رنگ این حیوان به تفکیک شامل قهوه‌ای روشن تا سوخته، قهوه‌ای سوخته، آهویی، آهویی تا قهوه‌ای سوخته، قهوه‌ای خاکستری و سفید تا قهوه‌ای خاکستری است. البته به‌ندرت شترهای دوکوهانه سفید رنگ نیز در بین شترها دیده شده است.

قاسمی با اشاره به اهمیت مطالعات مولکولی و ژنتیکی در حوزه شناخت وضعیت ژنتیکی شتر دوکوهانه ایران خاطر نشان کرد: در کنار مطالعه مورفولوژیک، مطالعه مولکولی صورت گرفته در سال ۱۳۹۱ با هفت جفت نشانگر میکروستلایت نیز نشان داده است که میزان هتروزیگوسیتی مورد انتظار در شترهای دوکوهانه ایران ۰.۴۸۹ تقریبا نزدیک به میزان هتروزیگوسیتی مورد انتظار شترهای سایر مناطق جهان است.

وی بیان کرد: همه جایگاه‌های مورد مطالعه نیز انحراف معنی‌داری از تعادل هاردی-واینبرگ نشان داده‌اند. تعداد آلل‌های موثر نیز در آن‌ها ۲.۶۲۲ برآورد شده است. نتیجه‌گیری کلی حاصله از این مطالعه نشان داده است که شترهای دوکوهانه ایران علی‌رغم اندازه جمعیتی بسیار کوچک از تنوع ژنی مناسبی برخوردارند که این خود می‌تواند در حفظ و جلوگیری از انقراض آن عامل مهمی بشمار رود، اما اندازه جمعیتی کوچک خود می‌تواند عامل مهمی در انقراض این گونه به‌شمار رود.

وی با یادآوری اینکه در سال ۱۳۸۹ طرح انتقال آزمایشگاهی جنین شتر دوکوهانه به شترهای ماده تک‌کوهانه با موفقیت به‌انجام رسیده است، تصریح کرد: در صورت انجام عملی این طرح در جهت افزایش نسل و تکثیر این گونه جانوری باارزش، می‌تواند قدم مهمی در جهت افزایش تکثیر این دام مهم بشمار رود.

کارشناس ارشد علوم جانوری خاطر‌نشان کرد: یکی از اقدامات بسیار مهم و باارزش دیگر در جهت حفظ شتر دوکوهانه ایران توسط مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران(وابسته به جهاددانشگاهی) و با همکاری جهاددانشگاهی استان اردبیل و با کمک جهاد کشاورزی استان به انجام رسیده است که در این طرح نمونه‌برداری از بافت زنده شتر دوکوهانه انجام شده و به آزمایشگاه کشت بافت در تهران منتقل شدند تا با استفاده از آن‌ها، رده‌های زایای سلول‌های فیبروبلاستی این گونه در خطر انقراض تولید و در مرکز مذکور حفظ و نگهداری شوند.

وی اضافه کرد: این سلول‌های زایای فیبروبلاستی(به‌عنوان سلول‌های همه‌توان) قابلیت تبدیل به سلول‌های جنسی(اسپرم و تخمک) را دارا بوده و می‌توان در صورت لزوم از این تکنولوژی مدرن در جهت جلوگیری از انقراض و افزایش تولید این گونه بهره برد.

شترهای دوکوهانه استان اردبیل شناسنامه دار هستند

وی اقدامات مهم دیگری که توسط سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل انجام شده را یادآور شد و گفت: دو ایستگاه پرورش و نگه‌داری شتر دوکوهانه در جهاد آباد مشگین شهر و جعفرآباد دشت مغان استان اردبیل ایجاده شده که در ایستگاه‌های مذکور تعداد محدودی از این جانوران باارزش نگهداری می‌شود. همچنین شماره‌گذاری و شناسنامه‌دار کردن شترهای دوکوهانه استان را از جمله اقدامات دیگر در این زمینه برشمرد.

قاسمی در ادامه گفت: از جمله نکات مهم در مورد شترهای دوکوهانه استان اردبیل اندازه جمعیتی کوچک و وجود ضریب خویشاندی نسبتا بالا در میان آن‌هاست. علی‌رغم وجود تنوع ژنتیکی در میان شترها عامل منفی ضریب همخونی و خویشاوندی بالا می‌تواند عاملی در انقراض سریع‌تر این گونه جانوری به‌شمار رود. به‌عبارت دیگر خزانه ژنتیکی هر جمعیت جانوری جهت جلوگیری از انقراض خود بایستی متنوع‌تر باشد و ضریب هم‌خونی بالا می‌تواند در انقراض یک جمعیت محدود جانوری بسیار موثر باشد.

وی ادامه داد: در حال حاضر شتر دوکوهانه در کشور جمهوری آذربایجان، مغولستان و چین نیز به‌تعداد زیاد نگهداری می‌شود که بدلیل قرابت ژنتیکی و هم‌جواری جغرافیایی، به نظر من وارد کردن تعداد قابل توجهی شتر نر دوکوهانه از کشور همسایه جمهوری آذربایجان به کشور می تواند در تلاقی این شتران نر با شترهای ماده در کاهش ضریب همخونی در خزانه ژنتیکی شترهای دوکوهانه عامل بسیار مهم و موثری به‌شمار رود.

کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری خاطرنشان شد: ایجاد تسهیلات ویژه برای شترداران در استان، تامین علوفه و مراقبت‌های دامپزشکی ویژه از شترها، افزایش تعداد شترهای دوکوهانه نگهداری شده در سایر استان‌ها، ایجاد بازار خرید و فروش مناسب برای شتر، حمایت ویژه دولت از ایستگاه‌های پرورش شتر در استان، افزایش تعداد شتر دوکوهانه از طریق روش‌های مدرن انتقال جنین، متنوع کردن خزانه ژنتیکی از طریق ورود شترهای نر دوکوهانه از کشور همجوار(جمهوری آذربایجان)، حمایت ویژه از پایان نامه‌ها و تحقیقات دانشجویی در زمینه شترهای دوکوهانه، انجام تحقیقات کاربردی و موثر در زمینه احیا و افزایش زاد و ولد و کثرت شتر آنها و ایجاد یک مشارکت همگانی صحیح و برنامه‌ریزی شده(مردمی و دولتی) عواملی هستند که می‌توانند شتر دوکوهانه ایرانی را از خطر انقراض نجات دهند.

گفتنی است، تقی قاسمی خادمی کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری مقاله‌ای نیز در مورد در مورد مطالعات انجام شده در رابطه با شتر دوکوهانه استان اردبیل تالیف کرده که در سال ۱۳۹۱ در یکی از کنگره‌های معتبر داخلی به‌چاپ رسیده است.