صنعت پنجه بافی صنعتی رو به فراموشی در یزد

هنر پنجه بافی در یزد با نام‌های دیگر «اسفندک» و «چمک» به ویژه در بین زرتشتیان معروف است چرا که در روستای زرتشتی‌نشین «چم» از توابع تفت، بافت آن رواج بیشتری داشته است .

ماده اولیه پنجه را دانه‌های سبز اسفند تشکیل می‌دهد که در فصل بهار به ویژه در ماه اردیبهشت از کوهستان‌های اطراف یزد جمع آوری می‌شود .

دانه‌های رسیده از بوته جدا شده و سپس دانه‌های هم اندازه با نخ و سوزن و اغلب توسط زنان و دختران خردسال به رشته آویخته شده و پس از خشک شدن در اتاق آویزان می‌شود .

بنا بر باور زرتشتیان یزد، موقع چیدن دانه‌های اسفند باید دقت شود که از دانه‌های اسفند نزدیک به امامزاده‌ای استفاده نشود، شاید با این باور که این دانه‌ها مقدس هستند و از حرمت بیشتری برخوردارند .

در تهیه پنجه جهت زیبایی و رنگارنگی از دانه‌های بیدانجیر(کرچک)، عناب، لیمو عمانی و دیگر دانه‌ها نیز استفاده می‌شد که نخ‌های ابریشمی رنگ به رنگ، گلوله‌های نخی و کاموایی رنگی به اصطلاح یزدی «گلمبک» در انتهای پنجه اضافه می‌شده است که صرفاً جهت زیبایی بیشتر و زینت بخشی به آن بوده است .

علاوه بر آن‌ها روی سطح پنجه کاملاً با پارچه پوشانده می‌شد تا روی آن را با وسایلی چون پولک، منجاق و نخ‌های ابریشیمی رنگی تزیین کنند و گاهی از القابی چون الله و اسامی ائمه، طرح‌هایی چون بته و گل متناسب با سفارش و سلیقه متقاضی نیز بر روی آن استفاده می‌شده است .

جهت دوام و استحکام کار نیز آن را با چوب، چسب و نخ ابریشم می‌بستند و در قالب کلی لوزی، مربع و گاه دایره برای آویختن آماده می‌کردند.

اهمیت بافت و رواج این صنعت در گذشته به این دلیل بوده است که مردم معتقد بودند که آویزان کردن «پنجه» به سر در خانه یا دیوار اتاق آسیب و چشم زخم را از ساکنان خانه به ویژه کودکان دور می‌کند و به همین دلیل برخی از افراد نیز پنجه‌های کوچکی به پیشانی کودکان  یا بر لباس آن‌ها می‌آویختند .

این هنر دستی در میان مردم هندوستان نیز با همین باور مشترک و حتی خوش یمنی وجود دارد که به جای اسفند از لیمو عمانی استفاده و دانه‌ها را به کمک سنجاق به دیوار خود متصل می‌کنند .

رواج این هنرصنعت به دلیل تغییر باور اکثر مردم و عدم استقبال از این هنر بسیار کم رنگ شده است، در حالی که در گذشته در اغلب خانه‌های ساکنان یزدی حتی بیشتر از یک عدد پنجه نیز دیده می‌شد .

البته در گذشته آویزان کردن پنجه در مناطقی از یزد که نخل و دانه‌های اسفند بیشتر بود، به طور پررنگ‌تری وجود داشت و یکی از حرفه‌‌های حاشیه حصیربافی و سایر هنرهای دستی بود.